Д.Сайнбаяр: “Уухай” клабхаусын дөрөв дэх дугаарын урилга хүлээн авсан эрхэм Дангаасүрэнгийн Энхбат танд маш их баярлалаа. Өнөөдрийн ярилцлагыг Синдикат Ток шоуны хөтлөгч В.Ганзориг, Хүн намын гишүүн, залуучуудын байгууллагын тэргүүн Б.Мөнхдөл бид гурав хариуцаж явна. Хүн эсвэл улс төр, нийгэмд болж буй үйл явдал ярьдаг хүмүүс байдаг. Миний анзаарснаар та систем, тогтолцоо ярьдаг. Та сошиалд идэвхтэй байхаас гадна яг одоо юу хийж байна вэ, тэр ажлаа яагаад хийж байгаа вэ гэдэг энгийн асуултаар ярилцлагаа эхлэе.

Д.Энхбат: Одоо бизнес сэтгүүл, вэбсайт, долоо хоног болгон бизнесменүүдэд зориулсан вебинар хийж байна. Өнгөрсөн хугацаанд 60 шахам вебинар хийжээ. Энэ нь интернэтийг Монголд нэвтрүүлсэн ч шийдэж чадаагүй хоёр зүйлийг шийдэх зорилготой. 20 жилийн өмнө интернэтээр бүгдийг нь холбочихвол болох юм байна гэж ойлгож байв. Гэтэл одоо англи хэлгүй бол интернэтийн агуулга олон хүнд хаалттай хэвээр л байна. Нөгөө асуудал нь бизнесийн хэрэглээ интернэт дээр маш бага байна. Монголын бизнес бүтэц, системийн хувьд ахуйн түвшнээсээ цаашаа явахад хэцүү байгаа. Том компаниуд мэдээж сайн явж байгаа ч дунд болон жижиг компаниуд бизнес, ажлын байр хоёроо ялгахгүй, түүнээсээ болоод хөгжлийнхөө загварыг олохгүй байна. Тиймээс бид коучинг, менторинг сургалтуудыг нэлээд хийж байна.

Бид 30 жил ардчиллаар явлаа. Дараагийн 30 жил яаж явах юм, бизнесээ хэрхэн авч явах вэ? Энэ асуултад хариулахын тулд бизнесийн салбарыг сонгоод төвлөрөөд явж байна. Хархорум гэдэг санаа торгоны замын хэсэг. Тэр үед Хархорум дэлхийн торгоны замын хамгийн жижиг боловч хамгийн чухал хот байв. Монголын түүхэнд олон улсын худалдаа, харилцаа, аюулгүй байдал, дипломат ёс, бүх талаараа Монголын бизнесийн ноён оргил буюу олон улсын хот байсан газар шүү дээ. Тийм учраас Хархорум гэдэг нэрийг дижитал академи дээрээ авсан. Одоо Монгол компаниуд нийлээд дэлхийн дижитал торгоны зам, дижитал Хархориноо байгуулах хэрэгтэй гэдэг санаа. Түүний тулд хоорондоо хамтрах, суралцах, төрөлжих зэрэг олон ажил хийх хэрэгтэй байна. Үүнийг л эхлүүлэх зорилготой ажиллаж байна. 

Д.Сайнбаяр: Ковидын үед ажлаа явуулахад хүндрэл гарч байна уу?

Д.Энхбат: Яг эсрэгээрээ. Мэдээж хүндрэл гарч байгаа. Яагаад гэвэл дөрвөн сарын өмнө сонсогчид, хэрэглэгчдэд маань онлайнаар сурах хэцүү байсан. Харин одоо коронавирус видео хурал, онлайн семинар, вебинар, энэ клабхаусын ач холбогдлыг их тод харуулж байна. Тэгэхээр нэг талаасаа хэцүү ч асуудлыг тод гаргаж өгч байгаагаараа маш их тус болж байгаа. 

Д.Сайнбаяр: Манай нийгэм, бидний сэтгэл зүй, монгол хүний ухамсар дэлхийн түвшинтэй харьцуулахад хаана явж байгаа вэ? 

Д.Энхбат: Бид 20 дугаар зуунд бол ардын хувьсгал хийж коммунизмд ороод компьютерээр бол тархиа нэг удаа форматлуулсан ард түмэн. Удалгүй тэр систем нь нурж унаад капитализм, либерал нийгэм рүү орно гээд баахан явсан. Ний нуугүй хэлэхэд монголчууд бид бусдын хэлбэрийг дуурайж, өнгө үзэмжийг нь дагасан. Өөрсдийн үндэс, тогтвортой загвараа бид олоогүй. 30 жил хүний эрх, эрх чөлөө, тусгаар тогтнол гээд үнэхээр олон талаар сайн явсан. Гэхдээ энэ хооронд дэлхий өөрчлөгдөөд нөгөө олны хайрыг татсан ардчилсан Монгол сонирхолтой биш болсон. Өөрсдөө цаашаа явах хэрэгтэй болсон. Энэ замаар явах загвар, үзэл санаагаа олоогүй, яаж явахаа мэдэхгүй байсаар байна. 

Уул уурхайн баялаг гээд нэлээн их мөнгө орж ирж биднийг сатааруулаад, улс төрийн хүчнүүдийг самарсан. Ер нь монголчууд одоо хаосын байдалд, системийн хямралд орсон. Дараагийн 30 жил яах, 21 дүгээр зуунд хэрхэн амь зуухаа ойлгоогүй л явна. Нүүрс гаргах түр зуурынх. Бид яг одоо салаа замын уулзвар дээр байна. Орос улс өөрөө хямарснаас болж биднийг анхаарахаа больсон. Хятадын өөрийн хөгжлийнх нь асуудал хурц учраас бид яг үүлэн чөлөөний наранд 30 жил боллоо. Одоо хариуцлага бид нар дээр ирж байна. Хариуцлагатай байж л цаашаа явна. Учир нь ойрын жилүүдэд энэ үүлэн чөлөөний нар хаагдана. Энэ хямралыг дагаад диктатур тогтоох, ардчиллаас татгалзах гэсэн төрөл бүрийн асуудлууд гарч ирж байна. Энэ хямралыг хэрхэн давах вэ гэдэг сорилттой тулж байна. 

В.Ганзориг: Гурван асуулт асууя. Хэд хоногийн өмнө та монголчууд бидний мөрөөдөл юу вэ гээд твиттерээр асуусан. Тэрнийхээ хариултыг олсон уу? Хоёрт, анзаарч байхад манайхан сул талаа хүлээн зөвшөөрөх тун дургүй юм. Үүнийгээ зөвтгөж байгаа шалтгаан нь нүүдэлчин учраас гээд бүх юмны тайлбар болгох юм. Бидний үндэстний ижилсэл (National identity) юу вэ? 

Гуравт, олон хүн таныг твиттер, фэйсбүүкийн цаанаасаа ухаантай юм бичдэг ч үйлдэл байдаггүй гэж шүүмжилж боддог байхыг үгүйсгэхгүй. Гэхдээ Долдугаар сарын 1-ний гунигт жагсаалын үеэр та үг хэлээд олны өмнө зогсож байсан. Тэр үйл явдлаас та ямар сургамж авсан бэ?

Д.Энхбат: Эхний хоёр асуулт маш хэцүү, философийн асуулт байна. Монголчуудын эв нэгдэл юу вэ? Улс үндэстэн эвтэй найртай байхын тулд хоёр зүйл хэрэгтэй. Бидэнд нэг мөрөөдөл, нэг хүсэл, нэг зорилго байх ёстой. Хүмүүсийг мөрөөдөл нэгтгэдэг. Хоёрт, хамтын тодорхой дүрэм буюу яаж хамтарч амьдрах юм гэдэг нь ойлгомжтой байх ёстой. Энэ бүгдийг бид ерөөсөө хэлэлцэхгүй байгаа. Энэ тухай сошиалаар асуухад 200 гаруй хариулт ирснээс дийлэнх нь гутранги, дээрээс нь түүний тэн хагас нь мөрөөдөл, хүсэл хоёроо ялгахгүй байсан. Өөрөөр хэлбэл, хүсэл гээд авто машин, байр, ахуйн хэрэглээнийхээ юмнуудыг их бичсэн. Эндээс харахад бид эрх чөлөөтэй, тусгаар тогтносон сайхан амьдралтай явахыг хүсэж байгаа ч тэрийгээ зорилго болгон тавих хэмжээнд, 21 дүгээр зууны түвшинд бусад улс орнуудтай харьцуулах хэмжээнд гаргаж тавьсан мөрөөдөл бидэнд алга. Товчхон хариулбал, үнэхээр бидэнд бүгдээрээ хүлээн зөвшөөрсөн нийтлэг мөрөөдөл байхгүй. 

Монголчуудын хамгийн том дутагдал бол бид эмоциор амьдардаг. Асуудлыг эмоциороо шийдэх гэж оролддог. Рационал буюу шинжлэх ухааны арга технологи, судалгаа энэ бүх зүйлүүдийг маш муу хийдэг. Тэрэн дотор хамгийн түгээмэл байдаг нь бид нүүдэлчин юм чинь тэнгэрлэг ард түмэн гээд янз бүрийн сонин юмнууд ярьдаг. Өнөөдрийн дэлхий нийтийн хувьд эмоциороо ханддаг үе өнгөрсөн.

Улс орон үүсэж байсан, магадгүй Европын орнуудын түүхээр 13, 14 дүгээр зууны үед маш их эмоцийн асуудлууд байсан байх. Тэрнээс хойш шинжлэх ухаан, соёл иргэншил хөгжлөө. 200 гаруй улс, долоон тэрбум хүнтэй том тогтолцоон дотор асуудлыг эмоциор харж шийдээд явах боломжгүй. Бид соёл иргэншлийн түвшнээр нэлээд хоцрогдож байгаа. Хэрэглээгээрээ бусдыг дууриадаг. Бид ухаалаг утас барьж, гоё машин унаж, компьютер, интернэт хэрэглэж байгаа ч ахуй амьдралын шийдвэр гаргах, сэтгэн бодох, хамтран амьдрах, дундын эрх ашиг тал дээрээ соёл иргэншлээс нэлээн хоцорч, өнгөнд хууртагдаад байна. 

Дараагийн 21 дүгээр зуунд бид юу хийж, яаж амьдрах юм бэ? Өөрөөр хэлбэл Хятад, Орос, дэлхийд бид юу өгч чадах юм? Дэлхийг Нарантуул зах гэж төсөөлбөл манайх лангуун дээрээ юу тавих вэ? Хүмүүсийг юугаар татах юм? Энэ бүхэн тодорхой биш байна. Шинэ дэлхийн тогтолцоонд тохирсон шинэ үндэстний ижилслээ олж чадаагүй. Үүнийг бид реклам, зар сурталчилгаатай андуурдаг. Реклам зар сурталчилгаа тодорхой маркетингийн зорилгоор хэрэглэгддэг. Улс үндэстний сэтгэлийн гүнд байдаг айдентити бол бусдаас ялгарч, давуу тал үүсгэх чадвар шүү дээ. Тэгэхлээр чухам яаж, юугаараа бусдаас ялгарах юм, яаж сул талаа давуу болгох вэ гэдгээ бодож олох хэрэгтэй. 

В.Ганзориг: Бид үүнийг үнэхээр хийж чадахгүй байна уу, эсвэл чадах атлаа хийхийг хүсэхгүй байна уу?

Д.Энхбат: Ийм ойлголтыг орчин үеийн шинжлэх ухааны хэлээр бол ядахдаа эхлээд судлах хэрэгтэй. Төрөл бүрийн арга барилаар. Дараа нь төрөл бүрийн кэйсүүдийг цуглуулж системчлээд аажмаар, алхам алхмаар олдог. Үндэстний ижилслийг нэг амьсгаагаар, эсвэл өрөөндөө бөөнөөрөө сууж байгаад олохгүй. Энийг физикийн мянган туршилт хийдэг шиг алхам алхмаар явж олно. Бид тэр процессоо удирдаж, эхлүүлж чадахгүй байна. 30 жилийн өмнөх Солонгос улс өнөөдрийн айдентитигаа олоогүй байсан. Өөрөөр хэлбэл, зуун удаа оролдож байж айдентитигаа олдог. Бидэнд энэ 100 удаа хайж олох процессыг эхлүүлэх, зохион байгуулах засаглалын систем алга. Үнэндээ бид өөрсдийнхөө хөгжлийг удирдаж чадахгүй, дэлхий өөрчлөгдөхөөр л хариу үзүүлж байгаа болохоос биш өөрсдийнхөө алхамыг бодож төлөвлөж явж байгаа зүйл байхгүй. Тиймээс айдентитиг философи хэлэлцээд 100 ухаантай хүн тойрч суугаад олно гэж би бодохгүй байна. Яагаад гэвэл бид нарт мэдээлэл байхгүй. Бид дэлхийгээс юугаараа ялгарахаа мэдэхгүй. Учир нь дэлхийгээ мэдэхгүй. Тэр байтугай Хятад, Оросыг бид мэдэхгүй. Тийм учраас өөрсдийн үндэстний ижилслээ тодорхойлохын тулд явж үзэж байж, давааны цаана даваа гэдэг шиг тасралтгүй явдаг тийм горимд орох ёстой. Тэр горимыг хийх ёстой. Түүнээс тэрийг олохгүй. Үүнийг ухаантай хүн тааз ширтэж суугаад олдог зүйл биш. Эрж хайж, физик шиг 1000 удаа туршилт хийж байж олдог зүйл гэж би бодож байгаа.

Долдугаар сарын 1-ний цуглаан дээр би очсон, тэр үед ярьсан зүйлүүд телевизэд байдаг. Яагаад очсон юм гэхээр их энгийн. Тэр үед гурван том улс төрийн хүчин сонгуульд ороод сонгууль тодорхой хэмжээгээр будилаантсан. Тэгээд ард түмэн жагссан, боссон. Хамгийн сонирхолтой нь нөгөө удирдагчид нь гэртээ телевизор үзээд сууж байсан. Сонгууль эхлүүлсэн хүмүүс дуустал явах ёстой. Зугтааж, талбараа орхих хэрэггүй. Ямар ч муу юм болж байсан тэндээ зогсож байх ёстой. Өөрөөр хэлбэл, улс төрийн хүчнүүдийн удирдагчид олны өмнө гарч ирээд ажлын хэсэг гаргая, асуудлыг судлуулъя гэж хэлбэл нэг өөр хэрэг. Гэтэл хүмүүст мэдээлэл байхгүй бужигнаж байхад нөгөө удирдагчид нь алга болчихсон. Дахиад тийм явдал болсон ч би тэнд нь очно. Яагаад гэвэл нэгэнт л энэ тоглоомыг эхлүүлсэн бол хамгийн хэцүү цагт, хамгийн хэцүү үед тэнд байх ёстой. Бид улс төрөө хоёр хуваачихсан. Нэг нь ард түмэн тусдаа, нөгөө нь улс төрчид хоорондоо шивнэлддэг. Уг нь сонгууль тийм биш шүү дээ. Сонгуулийн үед ийм хямралыг нээлттэй шийдэх ёстой. Тийм учраас би очиж үгээ хэлсэн. Та ямар сургамж авсан бэ гэж асууж байна. Маш олон хүн зугтаачихдаг юм байна лээ. Би зугтаахгүй л гэж бодсон. 

З.Хайдар: Таны сая ярьсан зүйлс явж явж боловсролын системтэй холбогдох болов уу. Таны бодлоор Монголын боловсролын систем ямар загвартай болж байж ойрын тав, арван жил тэсрэлт хийж чадах бол? 

Д.Энхбат: Боловсрол амьдралаас тусдаа байж болохгүй. Жишээлбэл, монголчуудын дийлэнх нь нүүдлийн мал аж ахуй эрхэлдэг бол тэр хүмүүсийг сургах л ёстой. Түүнээс биш бүгдээрээ орчин үеийн 21 дүгээр зууны компьютер гэх албагүй. Энгийнээр хэлбэл боловсрол, амьдрал хоорондоо наалдах ёстой. Өнөөдөр бизнесийнхэнд нэг талаасаа хүн хэрэгтэй байдаг. Нөгөө талаас нэг их олон дипломтой хүмүүс байж байдаг. Их сонин. Нэг талдаа маш их ажилгүй хүнтэй, нөгөө талдаа ажил хайсан баахан бизнесменүүдтэй. Тийм учраас энэ хоёр наалдахгүй байна. Орчин үеийн боловсрол мэдээллийн эринээс чадварын эрин рүү шилжсэн. Урьд нь бид ажилчид бэлтгэдэг, тэдэнд илүү мэдээлэл өгөх зорилготой байсан бол одоо уг мэдээлэл жилийн дотор солигдож байна. Хүн амьдралдаа мэргэжлээ хамгийн багадаа гурав, ажлаа 10 удаа сольж байна. Энэ үед хүн тасралтгүй сурч боловсорч байх ёстой. Тийм учраас боловсролыг одоо яг тийм байна гээд хэлбэрт оруулаад зарлаад тунхаглаад байх зохимжгүй. Зүгээр л тасралтгүй сурах чадвар, ер нь чадварын тухай ойлголтууд гарч ирнэ. Бид яг энэ түвшиндээ дахиад л гацчихсан. 

Бид социализмын үеийн боловсролынхоо инерциэр явж байгаа. Тэр нь юугаар илэрдэг вэ гэвэл нэг нэг гоё диплом, алдар цол олгодог. Тэгээд тэр диплом, алдар цолтой улсууд нь бизнест чухам ямар хэрэгтэй, яг өнөөдрийн асуудалд ямар хувь нэмэртэй юм? Мэдээж чадвартай хүмүүс байгаа. Гэхдээ нийт ард түмнийг боловсруулах систем энгийнээр хэлбэл 90% ажиллахгүй байгаа.

Гаднаас хэрэгтэй юмаа авна, гэхдээ харанхуй дуурайх ёсгүй. 

Баагийнаа: Манай нийгмийн бүх салбар шашин гээд, сургуулийн нээлт болсон ч нэг лам очоод хонх цохиод суудаг болсон. Үүнийг юу гэж боддог вэ? 

Д.Энхбат: Энэ их төвөгтэй сэдэв. Нэгэнт ард түмэн иймээс хойш энийг ямар нэгэн захиргааны аргаар, замын хөдөлгөөний улаан, ногоон гэрэл шиг зохицуулахад хэцүү. Гүнээс нь өөрчлөх хэрэгтэй. Бидний үнэт зүйлсийн тогтолцоо хуучнаараа байгаад байна. 21 дүгээр зууны залуус тэгвэл шашинг юугаар орлуулах юм, юунд итгэж үнэмших  вэ, яаж одоо жишээ нь шинэ сургуулиа нээх юм бэ? Энэ бол манлайллын асуудал. Жигнүүрийн нөгөө талд орчин үеийн хувилбарыг гаргах замаар хуучин тогтолцоогоо хална. Түүнээс биш шууд лам нарын үйл ажиллагааг хорих нь хаашаа юм.

Хүмүүс шашин гэдэг ерөнхий нэрийн дор гурван юмыг холиод байдаг. Нэг нь буддын сургаал. Нөгөө нь шашин, гурав дах нь сүм хийд. Сургаал, шашин, сүм хийд гурван өөр зүйл. Сургаал бол энгийнээр хэлбэл амьдралын ухаан, ертөнцийг үзэх үзэл. Шашин бол илүү институт талдаа. Өөрөөр хэлбэл зохион байгуулалттай үзэл суртал. Шашны цаад талд эрх мэдлийн асуудал байдаг. Үнэндээ шашин явсаар байгаад эрх мэдэл болоод тэр нь төгсгөлдөө сүм хийд буюу яг үнэндээ бурханд огт хамаагүй, тэр шашны хүчийг ашиглаж амьдардаг хүмүүсийн байгууллагууд болдог. Энгийнээр хэлбэл оюун санааны компаниуд, оюун санааны бизнесүүд гэсэн үг. Тэгэхээр энэ гурвыг салгаж байгаад тус бүрд нь зөв бодлого хийх хэрэгтэй. 

Энэ реформ Монголын шарын шашинд явахгүй байгаа. Өөрөөр хэлбэл, сүүлийн 500 жил явж ирсэн шашны загвар 21 дүгээр зууны Монголын нийгэмд таарахгүй болсон. Тиймээс шашин орчин үеийн хэлбэрт орох хэрэгтэй. Яагаад гэвэл шашнаас авах юм маш их. Энэ бол хүн төрөлхтний 2000 жилийн түүх, оюун санаа, итгэл үнэмшил, сэтгэлийн нэгдэл. Бүх юм шашнаар илэрч байсан. Тиймээс үүнийг зөв урсгалд нь оруулж хөгжүүлэх хэрэгтэй. Тэр сургуулийн нээлтэнд очиж байгаагийн хувьд үнэнээ хэлэхэд манай шашны лидерүүд, удирдагчид нь өөрсдөө тэгэх хэрэггүй байхгүй юу. Энэ бол үлгэр жишээ үзүүлж, үнэт зүйлийг харуулж явдаг удирдагчдын буруу. Ном уншиж ойлгоод, философи судлаад, шашин судлаад энийг ойлгоно гэж байхгүй. Ард түмний 90% удирдагчдаа харж ойлгодог.

Наранбаяр: Хан академийн ирээдүйг та юу гэж харж байна? Дэлхийд тархсан монголчуудад эх хэлээр нь шинжлэх ухааны нарийн ойлголтуудыг өгч буй маш чухал төсөл гэж харсан. Энэ ажлаа үргэлжлүүлж байгаа юу? Технологи дээр суурилсан (EdTech) боловсролын трендийг хэрхэн харж байна? Энэ нь бидэнд ямар ирээдүйг авчирна гэж боддог вэ?

Д.Энхбат: Хан академийн зорилго их ойлгомжтой. Энэ бараг 10 жилийн өмнө эхэлж байсан төсөл. Яагаад үүний зөвшөөрлийг авч, 1000 гаруй видеог орчуулсан бэ гэвэл зорилго нь их энгийн байсан юм. Зорилгоо багш нарт яриад явахаар тэр үед хүмүүс ойлгодоггүй, их хол сонсогддог байсан. Хан академийг орчуулдаг гол санаа нь ярьж явдаг зүйлээ амьдаар нь харуулах зорилго байсан. Контент талаасаа Монголын багш нарыг оролцуулахад хэцүү байсан. Яагаад гэвэл итгээгүй хүмүүс оролцоход хэцүү. Тийм учраас бид орчуулгаар эхэлсэн. Гол төлөв математик, физик, биологийн хичээлүүд байсан. Үүнийг олон багш, сургуулиуд оролцож хийсэн. Бид зохион байгуулалтыг нь хийсэн болохоос гардаж хийсэн улсууд нь энэ хичээлийг заадаг, хэрэглэдэг багш нар байсан. 

Хан академийг харж байхад эндээс хоёр зүйлийг эндээс шийдэх ёстой. Нэгт, өнөөдрийн ковидын нөхцөлд байдалд орчин үеийн мэдээллийн технологи ашиглаж сургалтыг сайжруулах ёстой. Нөгөөх нь би Хан академийг ингэж мөрөөддөг. Тэр үед энэхүү дэлхийн хамгийн том сургалтын байгууллагад 6000 видео байсан. Тэр үед Монголд 7000 багш байсан. Тэгээд бид ингэж ярьж байсан юм. За Монголын 7000 багш болгоноос нэг л зүйл асууя. Та өөрийнхөө хамгийн шилдэг нэг хичээлийг видео болгооч гэж. Тэгвэл бид 7,000 видео цуглуулж чадна. Тэгээд дээрээс нь юу гэж мөрөөдөж байсан гээч? Багш нарын Оскар зохион байгуулна. Яагаад энэ ажил зогссон бэ гэвэл нэгдүгээрт, Монголын улс төр маш тогтворгүй, сонгуулийн дараа дараагийн улстөрчид нь өмнөхөө дайсан гэж хардаг. Хоёрт, бага, дунд боловсролын системийг бизнесийн зарчмаар санхүүжүүлэх маш хэцүү. Энд төртэй хамтрах болдог. Тэр төртэй ажиллахад маш хэцүү. Ганцхан жишээ хэлье. Би 20 гаруй хүн ажиллуулдаг. Төр захиалга өгчихөөд ажлаа хүлээн аваад мөнгөө өгдөггүй. Нөгөө 20 хүнээ тараах хэцүү, тараачихвал дахиад цуглуулах хэцүү. Тиймээс маш олон ажлыг өөрсдөө санхүүжүүлж явж байсан. Ийм маягаар төртэй ажиллах боломжгүй болсон учраас зогсоосон.

Өнөөдөр хүмүүс сайн дураараа энэ төслийг судлаад үргэлжлүүлж байгаа. Энэ бол маш чухал ажил. Гэхдээ бидний өнөөдрийн санхүүжилтийн болон удирдлагын системүүд таарч өгөхгүй байна. ЭдТек маш ирээдүйтэй. Яагаад гэвэл одоо мэдээллийн эринээс контент буюу агуулгын эрин рүү орж байна. Хамгийн чухал зүйл юу гээч? Бид өнөөдөр хайрцагнаасаа гарах хэрэгтэй. Монгол хэл биднийг жаахан барьж байгаа. Гэхдээ л дэлхийн шилдэг хүмүүс, технологи, үзэл санаа, арга барилуудыг сурах хэрэгтэй. Өнөөдөр бид нэг талаасаа гурван сая хүнтэй Монгол Улсын иргэн, нөгөө талаасаа долоон тэрбум хүнтэй дэлхийн иргэн. Тийм учраас энэ тоглоомыг их зөв тоглох хэрэгтэй. Орчин үеийн интернэт биднийгдэлхийн хэсэг болоход маш их тусалж байгаа. Өнөөдөр энэ урсгалд бид жаахан замбараагүй оролцож байна. Цаашаа илүү хурдтай явахын тулд хамтдаа багийн тоглолт хийх хэрэгтэй. Төрийн түвшинд, боловсролын салбар, сургуулиуд, мэргэжлийн түвшинд. Үүнийн нэг хэлбэр нь технологи дээр суурилсан шийдэл гэж би бодож байна. 

Гүнсэн: Таны ярианаас хоёр зүйл анхаарлыг минь их татлаа. Боловсрол урьд нь мэдээлэл дээр суурилсан байсан бол одоо чадвар дээр суурилдаг болсон. Монгол Улс нэгдсэн тодотголоо олохын тулд тууштай, байнга туршлага хийж явах ёстой гээд. Бид энийг одоо хэрэгжүүлээд явъя гэхээр тэр нөхцөл нь алга. Учир нь хэт их улс төржөөд, намын тогтолцоонд баригддаг. Үүнээс ангижрахын тулд намын тогтолцоог өөрчлөх арга бий юу? 

Д.Энхбат: Бид капитализмыг социалист аргаар байгуулах гээд байна. Бүх юмыг төрөөр дамжуулж, бүх юмыг намаар дамжуулдаг. Дахиад л нөгөө бизнесийн асуудал, боловсролын асуудлуудыг ялангуяа багш нарын санаачилгууд, үндэстний ижилсэл зөвхөн улс төрийн асуудал биш шүү дээ. Энэ бүх асуудлаа бид дахиад нөгөө нам засаг руу чихээд байгаа юм. Би намын системийг буруу гэж боддоггүй. Гэхдээ намын системийн гол проблем юунд байна гээч? Бид зөвхөн намын системтэйгээ байгаад асуудал оршиж байна. Монгол улс төрийн ардчиллыг хийсэн. Бид намтай, парламенттай, чөлөөт сонгуультай болсон. Харин бодит буюу нийгмийн бусад институтүүдээ байгуулаагүй. Мэргэжлийн холбоо, залуучуудын байгууллага, төрөл бүрийн сонирхлын бүлэглэлүүд, ялангуяа иргэний нийгэм институтлэгдээгүй, зохион байгуулалтад ороогүй. Тийм учраас бид Монголын мянган асуудлыг нөгөө нам, улс төр дээрээ аваачдаг. Тэнд нам өрсөлдөгчгүй шийдвэр гаргадаг суваг болчихсон учраас ингээд ялзраад дампуураад байна. 

Бид одоо улс төрийн ардчиллаас бодит ардчилал руу шилжих хэрэгтэй. Дээр дурдсан улс төрийн биш институтүүдийг олныг байгуулж, шийдвэр гаргах түвшинд оролцох, тэр олон асуудлыг шийддэг эрхийг намаас, улс төрөөс булааж авах хэрэгтэй.

Төр яагаад томроод байгаа юм? Яагаад гэвэл өнөөдөр монголын хамгийн том бизнесменүүд, хамгийн чухал улсууд нь асуудлаа шийдэхийн тулд төр рүү ханддаг. Уг нь бол ингэх хэрэггүй. Гавъяа шагналаа ч гэсэн эргээд хар л даа. Соёлын шагналаа төр өгдөг, дуучин, зохиолч, тамирчдыг төр шагнадаг. Бид нар яагаад бусад ажлаа хийхгүй байгаа юм бэ? Манай улс төрчид өөрсдийнхөө ажил, дотоод зодоон өрсөлдөөндөө дарагдаад нийгмийн институтүүдээ байгуулах буюу англиар бол State Building гэж нэрлэдэг энэ бүх зүйлүүдээ хаячихсан. Бид ардчиллыг дутуу хийсэн учраас маш олон асуудлыг шийдэж чадахгүй байна. Тиймээс одоо байгаа ганц нам, ганцхан төрөөрөө бүх асуудлаа шийдүүлэх гэж оролдоод байгаа юм. Миний бодлоор бол бид бодит ардчилал руу орохгүйгээр энэ асуудлыг шийдэж чадахгүй. Өөрөөр хэлбэл, Монголыг хөгжүүлэхэд гурван сая хүнээ оролцуулахгүйгээр 76 гишүүн, нэг ерөнхийлөгч шийдэж чадахгүй. Гурван сая хүнийг оролцуулдаг нийгмийн тогтолцоог иж бүрнээр нь байгуулж байж энэ ажил цаашаа явна. 

Жавхлантөгс: Шинэ Ерөнхийлөгчийн хийх ёстой хамгийн гурван чухал зүйлийг та юу гэж бодож байгаа вэ? 

Д.Энхбат: Нэгт, шүүх тогтолцоо буюу өнөөдрийн Ерөнхийлөгчийн хариуцаж байгаа ажлуудыг улам цэгцлээд, ялангуяа улс төрөөс хараат бус засаглалын хуваарилалтыг хөгжүүлэх хэрэгтэй. Хоёрт, Монгол Улс ард түмнээс сонгодог ерөнхийлөгчтэй, нөгөө талдаа бас ард түмнээс сонгодог парламенттай. Тийм учраас үндсэн хуулийн систем ашиглаад Монголын төрийг улам цомхон, мэргэжлийн болгох, урт хугацааны асуудлууд дээр төр мэргэжлийн түвшинд хандаж чаддаг болгох хэрэгтэй. Яагаад гэвэл бид нарт тулгарч байгаа асуудлыг өнөөдрийн системээр шийдэх боломжгүй. Өөрөөр хэлбэл, нэг хурал хийж ярилцаад шийддэг асуудал одоо байхгүй. Утааны асуудлыг иж бүрнээр магадгүй арван жилийн дотор шийднэ. Гуравт, одоо Монголд үнэхээр үгүйлэгдэж байгаа нэг зүйл байгаа.

Бид 21 дүгээр зуунд яаж амьдрах юм бэ? За нүүрс одоо байна. Арван таван жил дахиад байна. Тэгэхлээр энэ асуудлыг үндэсний хэмжээнд босгож тавьж, Монголыг дэлхийн түвшинд тэр шинэ айдентити, шинэ байр суурь, шинэ хамтын ажиллагаа гэнэ үү олон улсын түвшинд гаргаж ирэх, дэлхийн тоглоомд оролцуулах, энэ ажилдаа гурван сая иргэнээ хэрхэн оролцуулах, үүнд төр нь яаж оролцох юм? Энэ бүх асуудлуудыг хэлэлцүүлдэг, шийддэг ажлыг ерөнхийлөгч манлайлах ёстой. Яагаад гэвэл энэ хямралын үед Ерөнхий сайд өдөр тутмын ажил хийж байгаа тул чадахгүй. Би Ерөнхийлөгчийн ажлын эв нэгдэл гэдгийг өөрөөр томьёолж байгаа. Эв нэгдэл гэдэг бол бие биедээ хайртай байх тухай яриа биш, эв нэгдэл бол нэгдсэн үзэл санаа, зорилготой, нэг үнэт зүйлтэй, дээрээс нь нэг дүрэмтэйгээр дэлхий дээр тоглох тухай яриа. Би шинэ Ерөнхийлөгчийн ажлыг тэгж харж байна. 

Оюунгэрэл: Эмэгтэй хүн Ерөнхийлөгчид нэр дэвшиж байгааг юу гэж бодож байгаа вэ? 

Д.Энхбат: Үүнийг 100% дэмждэг. Энэ манж үг биш. Яагаад гэвэл бид ямар нэгэн шалтгаанаар ертөнцийг шинээр харах хэрэгтэй. Яагаад бид эмэгтэй лидертэй байж болохгүй, яагаад Отгонтэнгэрийг эмэгтэй хүн тахиж болохгүй, яагаад Бурхан халдун дээр Монголын эмэгтэй ерөнхийлөгч гарч болохгүй гэх мэтчилэн маш олон асуултууд бий. Компани удирддаг хүний хувьд хэлэхэд манай хамаг гол ажлыг эмэгтэйчүүд нугалдаг. Тиймээс манай энэ өнгөрсөн нийгмийн харилцааг шинээр зохион байгуулах хэрэгтэй. Үүнд лидерийн асуудал их чухал. Тийм учраас улстөрч болон ерөнхийлөгчийн сонгуульд эмэгтэй хүмүүс оролцох, олны өмнө гарах, яригдах нь нийгмийн оюун санааг задална гэж боддог. Харин тэр эмэгтэй хүн чадалтай, бусдаас илүү байх эсэх нь тусдаа асуудал. Гэхдээ зарчмын хувьд энэ бид нарын сэтгэлгээг задалж, дараагийн түвшинд гаргах маш том чиглэл. 

Үүрцайх: Та улс төрд нэг хэсэг ороод хөндийрсөн шалтгаан юу вэ? Соён гэгээрлээр дамжуулаад хүмүүсийг өөрчлөх замыг сонгосон уу, эсвэл улс төрд ганцаардсан уу? 

Д.Энхбат: Би нийгэм, улс төрд 10 гаран жил явсан. Орхисон шалтгаан нэгдүгээрт, миний буруугаас болсон. Би туйлбартай яваад дуусах ёстой байсан ч улс төр миний бодож байсан зүйл биш байсан. Энийг илэн далангүй хэлэх хэрэгтэй. Хоёрт, УИХ-д ороод суухад нэг зураг ажиглагдсан. Тэнд үнэхээр бодлого, алсын хараа, шинжлэх ухаан үндсэндээ байхгүй байсан. Би урьд нь социалист төрд тав, зургаан жил ажилласан, улсын төлөвлөгөөний комисс, статистикт ажиллаж байсан, дараа нь Бямбасүрэн гуайн анхны ардчилсан Засгийн газарт Үндэсний хөгжлийн дэд сайдаар ажиллаж байсан. Тэгээд улс төр нь эдийн засгийн бүлэглэлүүд болчихсон, дандаа тодорхой бизнесүүдийн лоббинууд явдаг, улс төрд хамтын эрх ашиг, нийтийн эрх ашгийн төлөө явахын тулд үнэхээр командын тоглоом хэрэгтэйг ойлгосон. Түүнээс биш ийм тийм гоё санаа дутсандаа биш. Тэр үед хамтын эрх ашиг, нийтийн төлөө явдаг институтүүд буюу улс төрийн намууд эрүүлээр байгуулагдаагүй байсан. Одоо улс төрийн нам гэдэг нэрийн доор хэд хэдэн эдийн засгийн фракц, бүлэглэлүүдийн лобби явж л байгаа шүү дээ. 

Энгийнээр хэлбэл би ганцаардсан. Яг өөртөө бол үүнийг институцийн замаар шийдэх ёстой юм байна гэж бодсон. Түүнээс ганц нэг хүн сэлэм эргүүлээд шийдэх зүйл биш. Тийм учраас ХҮН намын залуучуудтай анх уулзаж байхад би хэлж байсан. Сонгуульд нэг, хоёр орох, учиргүй мундаг ганц хоёр хүн гаргахдаа биш шүү. Та нар институтийн хувьд урт хугацааны тоглоом тоглож байж л Монгол өөрчлөгдөнө. Тиймээс би улс төрийг орхисон. Яагаад гэвэл институтийн хувиар явах ёстойг ойлгосон. Тэр нь Монголд маш удаан процесс. Би инженер хүн тул интернэтээр дамжуулан хийж чадах, улс орондоо оруулж чадах хувь нэмэр хамаагүй өөр буюу боловсрол, мэдлэгийн салбар байсан. Тэгээд жигнэж үзээд миний одоо хийж байгаа зүйлийг хийх хүн Монголд маш цөөхөн юм байна. Харин сонгуульд жишээ нь 700 хүн ордог юм байна. Тэр 700 хүний 701 дэх болж орж явснаас аравхан хүн ордог хамгийн чухал ажлууд дээрээ оръё гэсэн бодлоор би замаа жаахан сольсон юм. 

Биндэръяа: Монголчуудыг нэгэн зүгт харуулж, нэг зорилготой болгохын тулд хамгийн түрүүнд юу хийх ёстой вэ? ХҮН намын тавьсан Ерөнхийлөгчид дэвших саналд хариуцлагатай хандаарай.

Д.Энхбат: Би эцсийн үр дүн рүү үсрээд хүрдэг гэдэгт хэзээ ч итгэдэггүй. Учир нь юм урт хугацааны аялал байдаг. Бид хаана очихоо, Монголын айдентити гэж болохыг, монголчуудыг юу нэгтгэхийг, ямар технологиор хөгжихийг мэдэхгүй байж болно. Гэхдээ шийдэл бол тэрийг олж харахдаа биш. Шийдэл бол тэр зүг рүү явах замаа гаргах, процессоо удирдах юм. Кристофер Колумб Америк руу гарахдаа Америк байгааг мэдэхгүй л гарсан. Ганцхан тууштай олон жил явсан. Тийм учраас би юу гэж хариулах вэ гэвэл бид өнөөдөр асуудлаа ойлгож байгаа ч шийдлээ мэдэхгүй байгаа. Асуудал, шийдлийг холбосон процессын менежмент хийх, засаглал, зохион байгуулалт, удирдлагын системээ байгуулах хэрэгтэй. Энэ систем асуудлыг шийднэ гэдэгт итгэх хэрэгтэй. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч өөрөө мэдэхгүй, гоц ухаантан биш байж болно. Гэхдээ монголчуудад юу хэрэгтэйг мэдээд тэр зүгт явдаг хөлөг онгоц, машин, системийг байгуулах ёстой. Тэгээд тэр машин, системдээ итгэх хэрэгтэй. Түүнээс биш далдын хардаг хүн Ерөнхийлөгч болохгүй шүү дээ. 

Д.Сайнбаяр: Залуучууд намд элсэж,  улс төрийн үйл процесст ороход нам, дарга дагаж гүйлээ гээд шүүмжилдэг. Нөгөө талдаа нийгэм, дээр байгаа нөхдүүд болохгүй байна, солих хэрэгтэй, шинэ үе гарах ёстой гэж ярьдаг. Та энэ дээр бодлоо хэлнэ үү.

Д.Энхбат: Манайхан улс төрд орно гэхээр заавал Ерөнхийлөгч, УИХ-ын гишүүн, дарга болохыг томьёолоод байдаг. Улс төрийн намд орж дэмжих, өөрөө улс төрийн карьер хийж дарга болохгүйгээр туслаад явж болно шүү дээ. Үүний дараа нийгмийн интеграц бусад олон юманд оролцож чадна. Заавал улс төрийн нам биш ээ. Төрөл бүрийн төрийн бус байгууллага, хамтын ажиллагаа, хөдөлгөөнд оролцож болно. Тийм учраас би залуучуудыг дарга бол гээд байгаа юм биш шүү, гэхдээ оролцоотой байж амьдралаа шийднэ. Улс төрд ороод үз. Магадгүй чи дуртай болж болно. Магадгүй дургүй нь хүрээд гарч болно, тэр нь хамаагүй. 

Хүн болгон оролцож байж ардчилал ажилладаг. Түүнээс ардчиллыг 76 гишүүн, нэг мундаг Ерөнхийлөгч хийхгүй. Магадгүй улс төрийн нам өнөөдөр илүү хөгжчихсөн гэж ойлгогдож байгаа учраас хүмүүс үүнд идэвхтэй байгаа. Тиймээс улс төрд гурав, дөрвөн жил яваад үз. Зүгээр л сонгуулийн ажилд оролцож дэмжигчээр ажилла. Тэгээд дөрвөн жилийн дараа хариугаа хэл. Үнэхээр биш бол тэгээд л болихгүй юу. Сонирхолтой бол цаашаа яв. Өөрөөр хэлбэл энэ бол ардчиллын ажиллах амьдралын орчин. Одоо зурагт харж суугаад ардчиллыг хүлээгээд бүтэхгүй. Тийм учраас залуучууд ямар нэгэн хэлбэрээр оролцох ёстой. Тэр оролцоогоороо дараагийн юмаа олж харна. Чи гэртээ суугаад нийгмийг ойлгохгүй, заавал нэг алхам хийж байж ойлгоно. Тэгэхлээр олон алхам хийж таарна. Энэ замаар явж байж л дүгнэлтээ хийнэ. 

Д.Сайнбар: Улс төрийг бохир гэж ярьдаг. Гэхдээ хэн нэгэн үүнийг цэвэрлэх ёстой. Тийм үү? 

Д.Энхбат: Олон хүн оролцох тусмаа цэвэрлэгддэг. Голын ус урсах тусмаа тунгалаг болдог. Яагаад Монголын улс төр, улс төрийн намууд цэвэрлэгдэхгүй байна гэвэл монополь тогтчихоод байна шүү дээ. Хэдхэн бүлэглэлтэй, тэд нар нь монополь болсон. Ихэнх намын гишүүд, иргэд нь оролцдоггүй. Улс төр эрүүлжих ганцхан зарчим бий.

Д.Сайнбаяр: Та сошиалд олон дагагчтай, идэвхтэй хүн. Нийгмийг соён гэгээрүүлэх процесс, таны одоо хийж байгаа ажил чинь өөрөө таны улс төр юм биш үү? 

Д. Энхбат: Улс төрийг хоёр янзаар ойлгож болно. Улс төрийг хамгийн энгийнээр ойлговол эрх мэдлийн төлөө асуудал. Тэгвэл эрх мэдлийн төлөө биш хэсгийг нь нийгмийн зүтгэлтэн гэж хэлж болно. Би бол илүү нийгмийн зүтгэлтний замаар сүүлийн үед яваа. Фэйсбүүк, твиттерт их бичдэг. Энэ нь нийгмийн зүтгэлтэн болох зорилготой ч биш. Харин ч сурсан, мэдсэн зүйлээ бусадтай хуваалцаж, түүнээсээ таашаал авдаг. Бид идэвхтэй байж, нийгмийн амьдралд оролцох ёстой ч ядуу учраас, амьдралд ийм болохоор гээд оролцохгүй байгаа нь үнэн. Гэхдээ эцэстээ юм чинь ургадаг мод шиг хөгждөг тул чадаж байгаа нь, оролцох ёстой хүмүүс нь оролцох л хэрэгтэй. 

Амарсанаа: Олон жилийн өмнө уулзаж байсныг бодвол та хамаагүй өөдрөг үзэлтэй болсон байна. Гэхдээ л та хойшоо суугаад байгаа юм шиг санагддаг. Яагаад вэ? 

Д.Энхбат: Би хойшоо суугаагүй. Хоёр ч намын дарга байлаа. Иргэний холбоог удирдаж, Форум нэвтрүүлгийг хийлээ. Энэ бүгдийг цалингүй, хариуцлагаа үүрээд өөрийн санаачилгаараа хийж явсан. Тэгээд интернэтийг байгуулахад хорь, гучин жилийг зарцууллаа. Төрийн ажилд арван жил явлаа. Би ухраагүй. Би инженерийн ажил дээрээ нэмээд нийгэм, улс төрийн ажил руу орсон. Энгийнээр хэлбэл гурав, дөрвөн ажил хийж байсан ч миний үндсэн ажил маань нийгэм, улс төр болж чадаагүй. Одоо эргээд харахад би хорин жил нийгэм, иргэний нийгмийн салбарт, хориод жил төр засагт, мөн хориод жил бизнест ажиллажээ. Энэ гурван талд чадлынхаа хэрээр явж байна. 

Би улс төрөөс санаатайгаар хоцроогүй. Боломж олж хараагүй бол миний дутагдал тэр биз. Харин өнөөдрийн боломжид би чадлаараа сонголт хийхийг хүсэж байна. Жишээ нь, ХҮН намаас санал тавьчихсан байна. Би үүнд үгүй гэж хэлээгүй. Гэхдээ за ч гэж хэлээгүй. Яагаад гэвэл гэнэт огцом гарч ирсэн энэ санал миний хувьд огт төлөвлөгдөөгүй зүйл учраас шууд шийдвэр гаргахад хэцүү байна. Жаахан улс төрд явсан хүний хувьд эргэцүүлж бодно шүү дээ. Тэгээд л бодоод байж байна. 

Баярмаа: Монгол Улс засаглалын хямралаас хэрхэн гарах вэ?

Д.Энхбат: Өнөөдөр монголын нийгэмд маш олон зүйл өөрчлөгдсөна. Хамгийн сонирхолтой нь 30 жилд огт өөрчлөгдөөгүй зүйл бол улс төрийн намууд. Тийм учраас намууд нийгмээ хойш нь татаад байна. Үүнийг дагаад улс төрийн намын тогтолцоо, ялангуяа намын дотоод ардчиллын асуудлууд үүсдэг. Намын гишүүдийн эрх ашгийг бид хуулиар хамгаалах ёстой. Сонгуулийн тогтолцоог дагаад боловсон хүчний бодлого алдагдсан. Мерит маягийн хүнийн нөөцийн тогтолцоо алга. Монголын өнөөдрийн засаглалын хямралын гол эх үүсвэр нь улс төрийн намын тогтолцоо. Тийм учраас сонгууль, улс төрийн намын тогтолцоог эрүүлжүүлэх зүг рүү явах хэрэгтэй. Нэмээд Монголын төрийн нэгдмэл байдал алдагдсан. Энэ нь буцаад сонгуультай. Өөрөөр хэлбэл бид төрийг рентийн тогтолцоо буюу сонгуульд хандив, мөнгө өгсөн хүмүүст эрх мэдлийг дөрвөн жил түрээсээр өгдөг болчихсон. Энэ чинь төрийг задалж байгаа байхгүй юу. Тиймээс төрийн боловсон хүчний тогтолцоог цомхон, мэргэжлийн болгож байж засаглалын асуудлыг шийднэ. 

Үндсэн хуулийн хувьд би өөрийн байр суурьтай байдаг. Бид парламентын тогтолцоогоо дэмжих хэрэгтэй. Магадгүй бид 30 жилийн өмнө ерөнхийлөгчийн тогтолцоог сонгочихсон бол энийгээ л сайжруулах ёстой байсан байх. Одоо нэгэнт парламентын тогтолцоог сонгочихсон явж байгаа учраас энийгээ сайжруулах хэрэгтэй. Муу сурдаг хүүхэд шинэ дэвтэр эхлэхээрээ онц сурдаг болно гэдэгт би итгэдэггүй. Би савлах хэрэггүй гэж боддог. Яагаад гэвэл бүх юмыг дахиад тэгээс эхэлнэ гэдэг бол ялангуяа бид нар шиг ийм хариуцлагагүй улсуудын хувьд бол хямралыг улам л гүнзгийрүүлнэ.

Эрдэнэбилэг: Та инженер хүний хувьд улс төрийн намыг яаж инженерчлэх байсан бэ? Гишүүдийн оролцоо, татвар төлөлт, санхүү гэх мэт?

Д.Энхбат: Би ерөнхийдөө пропорциональ тогтолцоог илүү дэмждэг. Яагаад гэвэл өнөөдөр монголчууд бид өөрсдийгөө нэг зүйл дээр хуурдаг. Тэр нь улс төрийн тогтолцоог хүн шийдэх юм шиг ойлгоод мажоритар тогтолцоог их ярьдаг. Сайн хүмүүс орж ирвэл сайн хүмүүс. Гэхдээ дэлхийн долоон тэрбум хүн бараг адилхан. Асуудал нь сайн хүмүүст таатай, муу хүмүүст таагүй, сайнууд нь урагшаа явдаг, сайныг нь шалгаруулж байдаг тэр тогтолцоо, дүрэм хамгийн чухал. Тийм учраас амжилттай яваа орнуудад институтийн хөгжил их чухал. Үүнд пропоциональ тогтолцоо их нөлөөтэй. 100% пропоциональ болох албагүй, учир нь манай хөдөө, орон нутгийн онцлог бий. 

Намын бусад бүтцийн хувьд бол би нэг зүйлд итгэдэг. Намын гишүүд оролцохгүй л бол нам хэзээ ч сайжирдаггүй. Гишүүдгүй намын цаана ордны хуйвалдаан явдаг. Тийм учраас энэ бол улс төрийн намыг нэг удаа эрүүлжүүлэх тухай яриа биш. Улс төрийн нам тасралтгүй эрүүл байхын тулд гишүүдийн оролцоог хуулиар баталгаажуулах хэрэгтэй. Нам хувийн компани биш. Нам гэдэг нийгмийн институтэд орох, гарах, явах эрх нь нээлттэй байх ёстой. Тийм учраас улс төрийн намын өөрчлөлтөд хамгийн чухал зүйл боловсон хүчний тогтолцоо. Намын гишүүн намынхаа үнэт зүйл, үзэл санааг дагаж, тасралтгүй дэвшин явдаг пирамидыг байгуулах хэрэгтэй. Өөрөөр хэлбэл, нам гэдэг үгийг нь хаячихъя. Энэ бол боловсон хүчний систем. Улс орноо авч явах хүний нөөцийн суурь. Үүнийг ордны худалдаа наймаагаар зохицуулж болохгүй. Хэрвээ тэгвэл яг л өнөөдрийн байдлаараа мөнхөд явна. 

Мөнхтуул: Би таны ярианаас оролцоо гэдэг үгийг маш олон удаа сонслоо. Нийгмийн оролцооны аргад хүүхдүүдээ сургахгүй бол тийм дадал зуршил байхгүй байна. Үүнийг боловсролын системээр бэлдэх ёстой байх. Та энэ дээр юу гэж бодож байна вэ? 

Д.Энхбат: Хүүхдүүд театр, дугуйланд явж, жүжиг тоглон төрөл бүрийн тэмцээнд ордог. Хүүхдийнхээ түвшинд оролцооны системүүдийг дунд сургуулиуд хийж байгаа нь надад их таалагддаг. Яагаад гэвэл олимпизм буюу хамгийн мундаг нь алтан медаль авахдаа биш байхгүй юу. Оролцооны яг энэ соёлыг бид үнэхээр боловсролын тогтолцоонд оруулах хэрэгтэй. Сургуулиудын байр, багш нарын хүрэлцээ гээд асуудлууд байгаа ч эдгээрийг алхам алхмаар шийдэх ёстой. Оролцооны соёл бол хэлбэр нь төгсгөлтэй улс төр байж болно, нийгмийн том ажил ч байж болно, гэхдээ тэр соёлыг хүүхдийнхээ түвшинд эхлэх хэрэгтэй гэдэгтэй 100% санал нэг байна. Монгол Улс хөгжье, хүчтэй байя гэвэл ганцхан зам бий. Ерөнхийлөгч, 76 гишүүнд найдах биш, гурван сая хүнийг оролцуулдаг төрөл бүрийн механизм, систем, институтийг байгуулах хэрэгтэй. Энэ бол ардчиллын дараагийн алхам. Тиймээс ардчиллыг зөвхөн сонгуулиар харж болохгүй. Оролцоог яаж идэвхжүүлэх вэ гэдэг бол миний ойлгож байгаагаар Монгол Улсын удирдагчдын хамгийн чухал ажил. Үнэхээр ардчилалд үнэнч хүн юм бол ардчиллын механизмуудад ч үнэнч байх ёстой. Түүнээс биш ардчиллын удирдагч, нам гэдэгтээ биш шүү. 

Батхишиг: Бидний сонгосон үзэл санаа, хөгжлийн манлайлагч, үлгэр жишээ болох нөхдүүд муу муухай, ёс зүйгүй доройтлын жишээ болоод яваад байна. Сонгогчид нь шүүмжлэхээр та нар сонгоо биз дээ гэдэг. Тэгэхээр нь өө бид нар мангар юм чинь ийм лидер сонгочихсон шүү дээ гэж явсаар 30 жил боллоо. Та үүнийг системийн үүднээс юу гэж дүгнэдэг вэ? 

Д.Энхбат: Бид нар үнэндээ сонгоогүй шүү дээ. Яагаад гэвэл огт танихгүй гурван хүнийг таньтай уулзуулаад хамгийн сайныг нь сонго гэдэг чинь хязгаарлагдмал мэдээллийг тулгаж буй хэрэг. Тэр мэдээлэл нь маш бага, магадгүй зохиомол. Жинхэнэ сонголт практикаар явдаг. Практикаар яаж явдаг юм? Нөгөө шатлан явах мерит тогтолцоо, намын дотоод ардчиллын механизмууд ажиллах ёстой.

Одоо бид азаа үзэж байгаа. Сугалаа хараад л азаа үзээд яваа. Тиймээс энэ сонголтын механизмууд улс төрийн нам, институт дотроо суух ёстой.  Улс төрийн намын өөрчлөлт гэж яриад байдаг нь ийм учиртай юм. Системийн инженерийн хувьд нэг зүйлийг л хэлмээр байна. Азаа үзэх замаар хэзээ ч бид нар сайн юмыг сонгохгүй. Хүнийг чинь багаас нь эхэлж туршиж, байгууллагаар бол энгийн ажилтан, дараа нь жинхэнэ ажилтнаар, дараа нь бүлгийн ахлагчаар, дараа нь хэлтсийн даргаар алхам алхмаар туршиж явж байж сонгодог шүү дээ. Нэг удаагийн биш, тасралтгүй сонгодог байх систем байх ёстой. Ийм систем байхгүй үед хэзээ ч бид нар зөв сонголт хийж чадахгүй. 

Д.Сайнбаяр: Мөнгөний сонгуулийг байхгүй болгохын төлөө тулд бид юу хийх ёстой вэ? 

Д.Энхбат: АН өнөөдөр хямарч байна. Нөгөө олон арван мянган гишүүд нь хаана байна вэ? Эндээс харахад бидэнд нэг талаас манлайлал, нөгөө талаас гишүүдийн оролцоо дутаж байна. Тулгарч байгаа асуудлыг шийдэх механизмдаа бид нар хүрч чадаагүй. Тэгэхээр мөнгөний сонгуулийг яаж халах вэ? Мэдээж сонгуулийн зардалд үргэлж мөнгө орно. Би мөнгө хэрэггүй гэж хэлээгүй шүү. Харин хүн сонгодог гол хүчин зүйл нь мөнгө байж болохгүй гэж хэлж байгаа юм. Энэ дээр дахиад хэлэхэд нэг удаагийн алхмаар энэ асуудлыг шийдэхгүй. АН, МАН, шинэ гарч ирж буй залуус тодорхой хэмжээгээр энэ үзэл санаа, энэ арга зүйг түгээх замаар л явна даа. Тэгээд анхныхаа акцуудыг хийнэ. Улс төр дандаа акцаар явдаг. Тэр акцаа тасралтгүй хийх хэрэгтэй. Тэгээд өөрөө хөгжөөд сайжраад явна. Тийм учраас акц хийхэд бэлэн болох хэрэгтэй. 

Мөнхсоёл: Та анх УИХ-ын гишүүн болсныхоо дараа нэг нийтлэл бичиж байсан. Тэр үед хөндөгдөж байсан олон асуудлууд одоог хүртэл байгаа. Энэ нийтлэлээ одоо дахиад нэг нийтэд хуваалцвал зүгээр гэж бодох юм. 

Д.Энхбат: Өнөөдрийн ярилцлагыг сонирхолтой байх үүднээс өөрийн жишээг ярья. Форум нэвтрүүлгийг үнэндээ би хийе, удирдъя гэж огт бодоогүй. Монголд ийм хэлэлцүүлэг, ардчиллын нэвтрүүлэг байх хэрэгтэй гэдэг төсөл санаачлаад бичээд явуулсан. Тэгээд мартагдсан. Хоёр жилийн дараа гэнэт хэрэгжих болсон. Гэтэл нэвтрүүлэгч байдаггүй. Олтол өөрөө тэр ажлыг нь түр зуур хийхээс өөр аргагүй болсон. Тэгээд хийж байтал найз нөхдүүд ер нь болж байна гэж хөөргөөд 60 гаруй нэвтрүүлэг хийчихсэн. Үүний цаана нэг зүйл байсан юм. Гудамжинд явж байгаа хүний амьдрал ба төрийн хууль, шийдвэр хоёр яаж холбогдож байгаа юм гэдгийг харуулах зорилготой байсан. Би Орост есөн жил байсан. Системийн судлалын хүрээлэнгүүд таван жил ажилласан. Тэр үеийн эдийн засгийн комплекс программууд дээр ажиллаж байсан. Товчоор хэлбэл, төрийн бодлого яаж явдгийг мэддэг байсан. Нөгөө талаас монголын өнөөдрийн хэрэгцээг ойлгож байсан. Тиймээс энэ нэвтрүүлэг хувь хүний амьдрал, төрийн бодлого хоёрыг холбосон учраас их сайн болсон гэж боддог. 

Одоо бол хуулийн гоё нэвтрүүлэг гараасай гэж хүсдэг. Олон ангит кино, хууль, шүүх, хурлын танхим, тэгээд хуулийн төрөл бүрийн кэйсүүд орсон, өөрөөр хэлбэл хууль яаж ажилладаг, иргэн хүн тэрэнд яаж оролцох ёстой юм гэдгийг киногоор харуулж болно. Үүнийг солонгос, америкууд их сайн хийдэг. Миний мөрөөдөл бий. Цаг байдаг сан бол ийм уран сайхны кино хийх юм сан гэдэг. Ялангуяа нийгмийн том өөрчлөлт дунд хүний амьдрал яаж өөрчлөгдөж байгааг харуулсан тийм кино хийх юм сан гэж боддог. Гэхдээ одоо энэ маань бодол хэвээрээ л үлдэх юм шиг байна. 

Түвшинтөр: Шинжлэх ухааныг Монголд бодлогоор хэрэгжүүлж, ард түмнээ төр бодлогоор сэдэлжүүлэхийн тулд юу хийх ёстой вэ? 

Д.Энхбат: Би гурван сая хүн оролцох ёстой гэж байнга дурдаж байгаа. Яагаад гэвэл уул уурхай, хөдөө аж ахуйн салбарт яг юу хэрэгтэйг би мэдэхгүй. Би төсөөлж байгаа ч нарийн мэдэхгүй. Автобусандаа эхлээд зөв хүмүүсээ суулга, тэр хүмүүс юу хийх өөрсдөө мэднэ гэдэг зарчим байдаг. Ардчиллын гол зарчим бол мэддэг хүмүүсийг тоглоомд орох боломжоор хангах. Өөрөөр хэлбэл, удирдагч хүний үүрэг бол өөрөө мэдлэгтэй болохдоо биш. Мэддэг хүмүүсийг оролцох боломжоор хангаж, тоглуулах ёстой. Би хэчнээн бодлоо ч энэ бол миний л бодол. Өөрөөр хэлбэл, би өөрийнхөө бодлыг зөв гэж баталж чадахгүй. Энэ нийгмийг инженерчлэнэ гэдэгт би итгэдэггүй. Байшин шиг зургийг нь гаргаад барина гэдэгт би итгэдэггүй юм. Би нийгмийг мод шиг ургадаг гэдэгт итгэдэг. Мод хаашаа 45 мөчиртэй, хаашаа 80 мөчиртэй, эсвэл 5000 навчтай болохыг чи мэдэхгүй. Гэхдээ модыг үргэлж усалж, арчилж, хортон шавьжаас хамгаалж байх ёстой зарчмуудыг мэднэ. 

Шинжлэх ухаан, технологи, чадалтай хүмүүсийг хөгжүүлэх зарчмыг бид бүгд мэднэ. Энэ зарчмаа тууштай хэрэглээд цаашаа явах хэрэгтэй. Тэр дундаас хөгжил өөрөө дохио өгдөг. Энэ илүү явж байна, энэ биш байна, дэлхий ингэж байна гэх мэт. Монголчууд бид юу хүсэх хамаагүй. Яагаад гэвэл долоон тэрбум хүн Монголын замаар явахгүй. Тийм учраас бид нэг талаас юу хүсэж байгаагаа, нөгөө талаас долоон тэрбум хүнтэй дэлхий яаж явж байгааг мэдэх ёстой. Тэгээд энэ хоёрыгоо үргэлж уяж явах хэрэгтэй. 

Шинжлэх ухаан, технологийг хөгжүүлдэг сан, старт апуудыг хөгжүүлдэг венчур капитал фирмүүд энэ зарчмыг хэрэглэдэг. Тэд нар эхлээд старт апуудад юу хийхийг хэлдэггүй шүү дээ. Харин зөв гарч ирж байгааг дэмжээд явдаг. Тэгэхлээр энэ нэг талаас төлөвлөж байгаа стратеги, нөгөө талаас огт төлөвлөгдөөгүй хаос маягаар гарч ирж байгаа санаачилга хоёрыг хэрхэн холбох вэ гэдэг чинь л өнөөдрийн шинжлэх ухаан, технологийг удирдах хамгийн гол арга юм. Хамгийн чухал нь өнөөдөр Хятад, Орос, Өмнөд Солонгос хаашаа явж байгааг бид нар мэдэх ёстой. Учир нь эднийг дагаж тоглож байж амжилтад хүрнэ. Бид хэчнээн мундаг сэлүүртэй байсан ч хурдан явахгүй, харин зөв салхинд далбаагаа дэлгэх хэрэгтэй. 

Өлзийжаргал: Улсын бодлого шийдвэрүүд шинжлэх ухаан, судалгаан дээр үндэслэж гарах юм бол алдаа багатай явдаг. Монгол шинжлэх ухааныхаа салбарыг маш бага дэмждэг. Таны бодлоор манай шинжлэх ухааны байгууллагын бүтэц ямар байх ёстой вэ?

Д.Энхбат: Шинжлэх ухаан их төвөгтэй салбар. Тэгэхдээ миний итгэдэг зарчим бол суурь шинжлэх ухаан. Судалгаанууд их сургуулиа дагах ёстой гэж би боддог. Учир нь энэ урт хугацааны тоглоом. Хоёрт, эрдэмтэн судлаач хүний үндсэн үүрэг бол шинжлэх ухааны мэдлэгийг залуу үедээ дамжуулахад байдаг. Шинжлэх ухааны хавсарга судалгаа гэж манайхан ярьдаг. Энэ бол улс орны хөгжил, бизнесийн болон тодорхой зорилтууд. Үүнд зориулсан ажлын хэсэг байдаг. Хэрвээ хатуу зорилго тавивал тэрний шинжлэх ухааны ажлын группүүд нь төрөл бүрийн институт маягаар ажилладаг. Магадгүй гуч, дөчин жил болж болно. Яагаад гэвэл тодорхой арга барил, патент, лицензээ эзэмшээд цаашаа дэлхийд өрсөлдөх тэр хүчийг тэнд үүсгэдэг. Өнөөдрийн шинжлэх ухааны манай академийн байр суурь дэндүү статик байгаа. Өөрөөр хэлбэл бид социализмынхаа хэлбэрт л байна. Тэгэхлээр эхний алхам бол их сургуулиудтайгаа ойртуулах хэрэгтэй. Хоёрт, 21 дүгээр зуунд яаж амьдрах юм бэ гэдгээ ойлголцох замаар шинжлэх ухааныхаа тэргүүлэх чиглэлүүдэд хөрөнгө оруулах, хүний нөөцөө бэлдэх, яаж үүнийгээ институт баг болгож зохион байгуулах вэ гэдгээ ярих хэрэгтэй.

Ангар: Монгол уул уурхайгаас өөр үйлдвэрлэлгүй улс болчихлоо. Үйлдвэрлэл байхгүй улсад мэдээллийн технологи хөгжих суурь байхгүй. Энэ дээр та өөрийн бодол санаагаа хуваалцаач. 

Д.Энхбат: Айдентитиг эдийн засаг талаас нь яривал бидний ялгарч өрсөлдөх чадвар шүү дээ. Монголчуудын хамгийн том алдаа бол эдийн засгийнхаа өсөлтийг хөгжил болгож чадаагүй. Ардчиллын эхэн үед доноруудын тусламж эдийн засгийн хямралыг маш их зөөллөсөн. Уул уурхай бидэнд таарсан том аз. Уул уурхайгаас бид нарт их хэмжээний сул мөнгө орж ирсэн ч энэ мөнгийг хөгжил болгож чадаагүй хэрэглээ болгочихсон. Мэдээллийн технологи чухал. Учир нь Монголын хөгжлийг хойш татаж байсан гурван гол зүйл байдаг. Нэгт, жилийн дундаж температур нь хасах нэг хэм. Энэ бол амьтан, хүн өсөж үржихэд таатай орчин биш. Хоёрт, манайд ус байдаггүй. Гуравт, орон зайн хүчин зүйл. Маш өндөр тээврийн зардалтай. Цахим ертөнцөд энэ гурван сул тал байхгүй болдог. Тийм учраас бидэнд дижитал бизнест оролцох шинэ боломж үүссэн. Гэхдээ Монгол мэдээллийн технологид анхаарч байна гэдэг худлаа. Яагаад гэвэл өнөөдөр их, дээд сургуулийг хараарай. Жилд 300-хан хүнийг мэдээллийн технологиор бэлдэж байгаа. Тэдгээрийн 100 нь үнэхээр мэдээллийн технологийн инженер маягтай. Үндсэндээ бид дэлхийн трэндээс маш их хоцорч байгаа. 

Нүүдлийн, мал аж ахуй, хөдөө аж ахуй, үйлдвэржилт, мэдээллийн технологийн эрин гээд соёл иргэншлийн хөгжлүүд явагдсан. Энэ эрин солигдох бүрт дэлхийн лидерүүд үргэлж солигдож байсан. Тэгэхлээр энэ тоглоом зөвхөн лидер хүний тухай биш юм. Дэлхийн 200 улс орон шинэ хөдөлмөрийн хуваарь, шинэ зах зээлд байр сууриа эзэлж байна. Өөрөөр хэлбэл, Улаанбаатарт шинэ Нарантуул зах нээгдэж байна. Хуучин Нарантуулд байхгүй юмыг шинээс нь олно. Тэгэхээр үйлдвэрлэл ч хэрэгтэй, мэдээллийн технологи ч хэрэгтэй. Мэдээллийн технологи бусад салбаруудынхаа хөгжлийн катализатор болдог юм. Тийм учраас эдгээрийг хослуулах нь хамгийн зөв шийдэл. 

Мишээл: Монголын улс төр хэзээ цэвэрлэгдэх бол? Та улс төрд ганцаардаж байснаа хэлсэн. Таныг нухчин дарж байсан уу? Ерөнхийлөгчийн засаглалын тухай юу гэж боддог вэ?

Д.Энхбат: Ерөнхийлөгч бэлгэ тэмдэг гэдэг бол шал худлаа яриа. Бид нарын яриад байгаа тэр айдентик гэнэ үү, мөрөөдөл гэнэ үү тэр бэлгэ тэмдгийг хариуцсан хүн нь ерөнхийлөгч юм. Түүнээс өөрөө бэлгэ тэмдэг биш. Ганцаардсан гэдэг нь одоо эргээд харахад тэгж байгаа юм. Иргэний холбоо байгуулаад, нам дотор явж байхад хэзээ ч ганцаардаагүй. Яагаад ганцаардсан гэдэг үг хэрэглэсэн гэвэл миний хийж чадах ажлын хэрэгцээ үнэхээр байхгүй байсан. Тийм учраас би үзэл санааны хувьд ганцаардсан гэж хэлэхээс бус АН, МАН, аль ч намын хүмүүс намайг гадуурхаад хавчаад байсан юм байхгүй. Үүнийг энд шударгаар хэлэх ёстой. 

Бид 30 жилийн өмнө ерөнхийлөгчийн засаглалыг сонгоод институтээ хүндээ тааруулаад явсан бол би одоо парламентын засаглал руу оръё гэж ярихгүй байсан. Миний хэлэх гэж байгаа санаа бол онолын хувьд ерөнхийлөгчийн засаглалтай дампуу улсууд дэлхийгээр дүүрэн байгаа, мөн парламентын засаглалтай дампуу улсууд ч дэлхийгээр дүүрэн байгаа. Асуудал засаглалынхаа хэлбэрт гэхээсээ илүү бид тэрийг нь бүрэн хэрэгжүүлсэн үү, бүтэн байгуулсан уу гэдэгт бий. Парламентын засаглал нь муудаа биш, харин бид намын системээ дутуу хийсэн. Мөн адилхан иргэний нийгмийн болон ер нь нийгмийн институтүүдээ байгуулаагүй. Дутуу хийчихсэн ямар ч машин муу. Гурван дугуйтай автобус, ачааны машин явахгүй шүү дээ. Түүнээс биш парламентын засаглал бол Монголын хувьд бол тохирно. Бүгдийг тэгээс эхлэх боломжтой байсан бол би парламентын засаглалыг сонгох байсан. Монгол жижигхэн орон. Үндэсний тусгаар тогтнолтой холбоотой эрх мэдлийг нэг гарт төвлөрүүлэхэд эрсдэл аюул их бий. Бид тийм эмзэг төртэй байж болохгүй. Иймээс зөв системтэй, иж бүрэн парламенттай байх ёстой. 

Отгобаяр: Оростой ижил тэнцүү худалдааны харилцаанд орох ямар арга байна вэ? Та Ерөнхийлөгч болбол Оросыг сайн мэдэх тул лобби, дипломат аргаар энэ асуудлыг шийдэж чадах уу?

Д.Энхбат: Яг ний нуугүй хэлэхэд надад бэлэн өгөх хариулт алга. Гэхдээ ерөнхийдөө зарчмыг нь би хэлье. Оросууд танилтай учраас хийдэг юм биш. Орос өөрийн эрх ашиг, сонирхолтой. Бид Орос, Хятадаас хэзээ ч салахгүй. Гэхдээ энэ хоёрыгоо хэзээ ч судалдаггүй, мэддэггүй, юу хүсээд байгааг нь ойлгодоггүй. Зөвхөн нэг наймаа хийх гээд бизнесийн төсөл яриад байдаг. Асуудал бизнесийн төсөлдөө биш байхгүй юу. Стратегийн хувьд, ер нь бүс нутагтаа яаж хамт амьдрах юм бэ гэдгээ ойлголцох хэрэгтэй. Монголчуудын хамгийн том проблем хүнтэй ярихаас өмнө өөрөө юу хүсэж байгаагаа мэддэггүй. Би гадны маш олон хүнтэй ярьж байсан, ялангуяа америкчуудтай. Америкийн бизнесүүд Монголд ирээд манай төрийнхөн, яамныхантай уулзаад нэг юм хэлдэг юм. Бид ямар ч зүйлийг наймаалцаж болж байна. Ганц ойлгохгүй байгаа зүйл нь монголчууд яг юу хүсээд байгаагаа мэддэггүй юм уу, аль эсвэл хэлэхгүй байна гэдэг. Хоёрт, монголын дарга нар дандаа хоёр юм ярьдаг. Нэг нь албан ёсны, нөгөө нь ширээн доогуур хувийн зорилготой. Энэ хоёрын учрыг олж харьцана гэдэг чинь бүтэхгүй ажил юм байна гэдэг. 

Гэхдээ монголчууд дотроо асуудлаа тодорхой болгоод, судалгаа шинжилгээгээ хөгжүүлээд системтэй явбал Оростой хэл амаа олж л таараа. Олсоор ч ирсэн. Тэр тусмаа Хятадтай бид учраа олох ёстой. Үүний тулд тэдний ашиг, сонирхлыг маш сайн судлах ёстой. Хоёрт, тэдний ажилладаг механизм, институтүүдийг судлах хэрэгтэй. Тэд Монголд зориулж механизм хийх, эсвэл шинэ дүрэм гаргахгүй. Өмнөд Солонгосууд энэ тал дээр маш мундаг. Хятадад юу болж байгааг маш сайн мэддэг. Товчхондоо, Орос руу орох 10 арга байгаа. Бид зөвхөн нэг аргаар нь үзээд байгаа. Үлдсэн есөн аргыг нь бид мэдэхгүй. Мэдчихвэл Оростой ажиллаж болж л таарна. Би үүнд огт эргэлзэхгүй байна. 

Батцэцэг: Багийн удирдагч ямар байх вэ? Багаар ажиллах соёлын талаар юу гэж боддог вэ? 

Д.Энхбат: Багийн удирдагчийн гурван зарчим байдаг. Би тэрэнд итгэдэг. Нэгт, баг зорилгоо маш сайн харж байх хэрэгтэй. Багийг зорилго, хоёрт, дүрэм нэгтгэдэг. Өөрөөр хэлбэл тоглоомонд гишүүн болгон яаж оролцох юм гэдэг нь тодорхой байх хэрэгтэй. Гуравт, чадвартай хүмүүсийг олж зөв газар байршуулах. Би зургаан компани байгуулж,  хоёр намын даргаар ажиллаж байсан. Би сайн менежер биш. Өөрийгөө шууд дүгнэж чадна. Яагаад гэвэл миний санаа түрүүлж давхиад байдаг. Олон зүйл дээр яарч түрүүлж ороод алдсан нь их. Гэхдээ миний давуу тал бол би баг гэдгийг ойлгодог. Миний чадвар нээлттэй ажилладаг, өөрөөр хэлбэл чадахгүй зүйлээ би шууд зөвшөөрдөг. Баг дотроо тодорхой асуудлуудаар хамгийн муу хүн байхыг ч зөвшөөрдөг. Иймэрхүү харилцааны асуудал баг бүрдүүлэхэд их чухал. 

Ерөнхийлөгч хүн нэг амьсгаагаар бүх юмыг шийдэхгүй. Тухайн асуудал хэд хэдэн ерөнхийлөгч дамжихийг ч үгүйсгэхгүй. Ганцхан бид юуны төлөө яаж явах вэ гэдэг зам дээрээ л эхлээд гарах хэрэгтэй. Төөрөөд давхиад байх хэрэггүй. Хэрвээ нэг зам дээрээ гараад, тэр нэг мэдрэмжийг авчихвал бидний хамгийн том амжилт тэр болно. Тэгээд тэрэндээ тууштай явах хэрэгтэй. Би процесст итгэдэг. Өөрөөр хэлбэл, тасралтгүй явж байж алхам алхмаар сайжирна. Үүний тулд нэг зорилготой байх ёстой.

Наранбаатар: Хүний эрхийн тухай асуулт байна. Та хэрвээ ХҮН намын саналыг хүлээж аваад Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн сонгуульд ялбал сайд асан Мэндсайханы Энхсайханыг цагаатгах уу? 

Д.Энхбат: Энхсайханыг шүүсэн тэр хуулийн шийтгэл, механизм нь миний бодлоор худлаа. Тийм учраас бусад бүх яриа утгагүй. Өөрөөр хэлбэл, тэр шийтгэсэн хуулийн шийдвэр нь өөрөө Монгол Улсын бусад хуулиудын үзэл санаа, бүх юмтай зөрчилдөж байгаа. Шударга ёстой зөрчилдөж байгаа үед тэр хуулийн шийтгэл ажиллах ёсгүй. Тийм учраас яг тухайн тохиолдолд үнэхээр тэр машины асуудлаар шийтгэснийг би зохиомол гэж харж байгаа. Тэр шийтгэл хүчингүй болох ёстой. 

Отгоо: Манай сонгогчдын боловсрол, мэдлэг сул, сонгох эрх, хариуцлагаа сайн мэддэггүй.  Олон нийтийн мэдлэг, боловсролыг хэрхэн дээшлүүлэх вэ? Танд ямар санаа байна вэ? 

Д.Энхбат: Ард түмэн ном уншиж ойлгохоос илүү харьцуулж хардаг. Нэг ерөнхийлөгчийн эсвэл УИХ-ын сонгуульд ялах, ялагдах дараагийн асуудал. Ганцхан харьцуулах юмтай байх ёстой. Ээж, аав нарт хэлдэг хүүхэд сургах арга байдаг. Та хэд өөрсдөө л зөв бай гэж. Яагаад гэвэл хүүхэд харж сурдаг. Яг түүнтэй адилхан үнэхээр мэдлэгтэй, чадвартай хүмүүс сонгуульд ороод л байх хэрэгтэй. Энэ бол байгалийн хууль. Сонгогчид харьцуулж ойлгодог. Гэхдээ энэ бүхэн нэг амьсгаагаар бүтэхгүй. Дахиад хэлэхэд тасралтгүй явах зүйл. Вирусийг нэг марл тогтоодоггүй. 10 давхар марлаар маск хийдэгтэй адилхан олон жижигхэн зүйлүүд нийлж байж энэ олон түмний сэтгэл санаа өөрчлөгдөнө. Өнөөдөр бидэнд клабхаус, фэйсбүүк байна. Хэд хэдэн ТВ байж болно. Тэгээд л байгаа юмаараа чадлаараа л байлдах хэрэгтэй. Гэхдээ дараагийн юмаа сайжруулна гэдэгтээ итгэх хэрэгтэй. Нөгөө талаас яг цагаа тулбал сонгогчид ухаантай шүү дээ. 

Түвшин: Саяхан Ерөнхийлөгч МАН-ыг тараах тухай мэдэгдэл гаргасан. Ер нь улс төрийн намын дахин хуваарилалт хийгдэх ёстой юу? Тийм шаардлага бий юу? Намуудын шинэчлэлийг ер нь яаж хийвэл зохилтой вэ? 

Д.Энхбат: Реформын мөн чанар ийм эцсийн хямралын цэгт хүрэхээс өмнө удирдагчид алхам тутам сайжруулалт хийж байхад оршдог. Улс төрийн намын реформыг хийх ёстой. Реформыг явуулахгүй байвал магадгүй эцсийн шат нь хувьсгал болдог, намуудыг тараадаг. Эдгээр нь эцсийн аргууд. Улс төрийн намыг тараах нь онолын хувьд байдаг зүйл. Харин үүнд монголын ард түмний сэтгэл санаа бэлэн үү? Ерөнхийлөгч болон бусад улс төрийн хүчнүүд реформынхоо төслийг сайн таниулсан уу, тэр талаар хангалттай зүтгэсэн юм уу? Товчоор хэлбэл эцсийн арга нь мөн юм уу? Аль эсвэл түр зуурын өшөө хонзонгоо бодоод гэнэт уур нь хүрээд тэгээд байгаа юм уу? Үнэхээр тэр удирдагч жижиг асуудал, эсвэл том кэйсээс болоод ийм шийдвэр гаргаад байгаа юм уу, аль эсвэл туйлбартайгаар энэ бүгдийг алхам алхмаар хийх гээд байна уу гээд ойлговол өөр. Улс төрийн нам, сонгуулийг шинэчлэх, өөрчлөх асуудлыг дэмжиж байгаа гишүүд МАН дотор ч байгаа. Намаа эрүүлжүүлье, өөрчилье гэсэн хүмүүс бий. Тэр хүмүүсийг оролцуулсан юм уу, тэд нарт шийдлээ ярьсан уу, өөрөөр хэлбэл хэрэглэх бүх аргаа хэрэглэсэн юм уу? Тэгээд болохгүй бол мэдээж түүхээс харахад бол буугаа бариад тэмцдэг шүү дээ. Гэхдээ удирдагч хүн тэр аргаас нь эхэлдэггүй байхгүй юу. Оролцох бүх хүнийг нь оролцуулах ёстой. Явах бүх замыг нь туулах ёстой. Бусдыг нь түүх өөрөө шийддэг. Зорилгыг нь би ойлгож байна. Гэхдээ хэрэгжүүлэх арга замууд их маргаантай л даа. 

Шинээ: Сэхээтнүүд бэртэгчин давхарга мөн үү? Монголын сэхээтнүүд нийгмээ ийм болгочихов уу? Ирээдүйд найдвар байна уу? 

Д.Энхбат: Сэхээтэн хүнд нэг зовлон байдаг. Урагшаа явах гурван аргатай, ухрах бас гурван аргатай. Тэгээд зургаан аргынхаа дунд төөрчихдөг. Бодсоор байгаад юм болгоноос, сүүдрээсээ хүртэл айсаар байгаад хөдлөхөө больчихдог. Тийм учраас нэг талаасаа сэхээтнүүд бэртэгчин үнэхээр мөн. Нөгөө талаасаа тэд нийгмийг хөдөлгөгч маш чухал хүч. 

Сэцэн: Би танаас цахим засаглал, тэр дундаа хиймэл оюун ухаан, блокчэйн технологиудыг шүүх засаглал, тэр дундаа хамгийн их авлигажсан гэж үздэг төрийн худалдан авалт, гааль, тендерийн процесст нэвтрүүлэх тал дээр таны байр суурийг сонсох гэсэн юм. Энэ бүх процесст Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн институт яаж оролцох боломжтой вэ?  

Д.Энхбат: Би саналыг 100% дэмжиж байна. Нэвтрүүлэх ёстой. Гэхдээ яаж, ямар арга замаар гэдэг нь чухал. Мэргэжлийн бид өөрсдөө хэрэглэхэд ямар ч асуудалгүй. Энэ нөхцөлд бид өөр хүмүүсийн гарт байгаа хүрзийг нь аваад оронд нь өөр юм өгөх гээд байна шүү дээ. Тэр тусмаа эрх мэдлийг тэр хүмүүсээс авах гээд байна. Тэгэхлээр нэг талаас технологи, нөгөө талаас нь түүнийг аж ахуйн, улс төр, нийгмийн процессуудад нэвтрүүлэх тухай яриа юм. Тийм учраас энд нөгөө манлайллын асуудал гарч ирдэг. Англиар бол импакт гэж нэрлэдэг тэр зүйлүүдийг нь ойлгуулсан цагт бол хүмүүс 100% биш юм аа гэхэд ядаж 50%-тай дэмжинэ. Би яагаад сэтгүүлийн бизнес рүү орсон бэ гэвэл зөвхөн технологи хийх биш, технологи хэрэглэх хүмүүст ач холбогдлыг нь ойлгуулж сургах хэрэгтэй байсан. Тийм учраас энэ хоёр ажлыг зэрэг хийж таарна. Үүний тулд хугацаа, арга барил, хүнтэй ажилладаг технологиуд хэрэгтэй. 

Ээнээ: Нийгэм дунд яалт ч үгүй ангилал үүссэн. Боловсролын систем тааруу болоод тэр үү хүмүүсийн харилцаа зэрлэгших шинжтэй анзаарагдаад байгаа. Бид ардчилсан хувьсгалаа арай эрт хийсэн байж болох уу? Хүмүүс арай төлөвшчихсөн хойно хийсэн бол өөр байж чадах байсан уу? 

Д.Энхбат: Түүхийн процессыг тэгсэн бол яах бол, ингэсэн бол яах вэ гэж ярьдаггүй юм. Ярихад гоё сэдэв. Гэхдээ ач холбогдолгүй. Өнөөдөр Монгол ийм байгаа нь үнэн. Бид 30 жилийн өмнө эхэлсэн нь үнэн. Өнгөрсөнд алдаанууд гарсан, одоо цаашаа засна. Би илүү өөдрөг болсон. Үүнийгээ мэдэрдэг. Яагаад гэвэл би урьд нь тэгэх ёстой, ингэх ёстой гэж боддог байсан. Одоо эргээд харахад миний ёстой гэдэг бол миний л бодол. Өвөл дулаахан байх ёстой гэж боддог ч бодит амьдрал дээр өвөл байдгаараа л байна. Тийм учраас эндээс дүгнэлт хийж болно. Бид нар энийг харж, ингэж бодож байгаа нь маш сайн. Одоо асуулт тэгээд яах юм? Эндээс л ажиллаж эхлэнэ шүү дээ. Тийм учраас би одоо тайвширчихсан. Үгүй ээ тэгээд байгаатай нь л ажиллана шүү дээ. 

Өнөөдөр Монголд баян, ядуугийн ялгаа ихсэж байна, боловсролын чанар унаж байна, бүх юм муудаж байгааг харж байна. Гэхдээ буцаад сайн болж болно шүү дээ. Ганцхан юу дутаж байна? Үгүй тэгээд ажлаа хийх ёстой байхгүй юу. Үүнээс 100 дахин дор нөхцөлд байсан улс орнууд босдог. Тийм учраас би Монголыг тэд нартай харьцуулбал маш азтай явж байна гэж боддог. Бидэнд шашны мөргөлдөөн, дайн байлдаан алга, хүн ам өлсгөлөнд нэрвэгдээгүй, хоёр хөрш маань учиргүй заналхийлээд байгаа юм алга. Энгийнээр хэлбэл бид нарын сайн, муу байгаа нь хэнтэй харьцуулахаас хамаарна. Бид нарт байгаа боломж хангалттай. Ардчилсан үндсэн хуультай, улс төрийн намын тогтолцоотой. Тийм учраас одоо тасралтгүй сайжруулах энэ юм руугаа л орох хэрэгтэй. Үр хүүхдүүддээ нэг юм хийж өгье л дөө. Тэгээд л болоо шүү дээ.

Баярмагнай: Монголчууд юу мөрөөдөж чаддаггүй вэ? Яагаад?

Д.Энхбат: Монголчууд өөрийнх нь амжилт, өөрийнх нь амьдрал дандаа гадна талд байна гэж боддог. Өөрийгөө хүчтэй боллоо гэж мөрөөдөж чаддаггүй. Үүнийг хохирогчийн сэтгэлгээ гэдэг. Миний ойлгож байгаагаар бидний хамгийн том дутагдал бол үнэхээр бид нар өөртөө итгэдэггүй. Бид нар омогшдог чинь үнэндээ айдас болохоос биш итгэл биш. Тэгэхлээр монголчуудын мөрөөдөж чаддаггүй зүйл бол өөрийгөө өөр болчихлоо гэж мөрөөдөж чаддаггүй юм байна гэж би харсан. Энгийнээр хэлбэл, хүн дотроо мотортой байх ёстой. Түүнээс биш ямар нэгэн юмны чиргүүл болж амьдрах тухай яриа байх ёсгүй. Өнөөдөр Монголын хамгийн гол сэтгэл санааны проблем бол ямар нэгэн машинд юм уу,  мундаг юманд очоод зүүгдчих санаатай, чирэгдэж амьдрах тухай сэтгээд байдаг. Харин өөрийнхөө мотороор явах тухай ярьдаггүй. Тэгэхлээр би асуултад чинь юу гэж хариулах вэ гэвэл өөрийгөө мотортой болчихлоо, өөрчлөгдлөө гэж бид нар мөрөөдөж чаддаггүй. Мөрөөддөг залуучууд байгаа ч олон биш байна. 

Дэмка: Та ерөнхийлөгч болбол ерөнхийлөгчийн энэ данхайсан эрх мэдлийг хумьж чадах уу? 

Д.Энхбат: Онолын хувьд хариулъя. Би бөөрөнхийлнө, төвийг сахина гэдэг үгэнд дуртай биш. Яагаад гэвэл төвийг сахина гэдэг буруу үг. Зарчим барина гэж байх ёстой. Өөрөөр хэлбэл, тодорхой бүлгийн ашиг сонирхол, түр хугацааны боломжийг биш зарчмаа барьж явна гэсэн үг. Ямар хүнийг шударга гэвэл зөөлхөн төр барьсан хүнийг хэлдэггүй. Ямар зарчим барьж шийдвэр гаргаж байгаагаар нь тодорхойлдог. Хүмүүс анхнаасаа тэр зарчмыг нь зөрчвөл толгойгоо авахуулна гэдгээ мэдэж байдаг. Шийтгүүлсний дараа энэ хүн ганцхан намайг шийтгэлээ гэж гомдолдоггүй  Яагаад гэвэл юу зөрчсөнөө мэдэж байгаа тул. Тийм учраас ерөнхийлөгч болон удирдагч хүний байр суурь бол зарчмаа барих ёстой. 

Бид парламентын тогтолцоогоо улам төлөвшүүлэх хэрэгтэй. Тодорхой бус зүйлүүдийг арилгах ёстой. Ерөнхийлөгчийн одоогийн эрх мэдлийг багасгах нь өөрөө зорилго биш. Зорилго нь Монголын парламентын тогтолцоо зөв ажиллах. Хэрвээ үнэхээр Монголын парламентын засаглал, тогтолцоо зөв ажиллуулахын тулд Ерөнхийлөгчийн эрх мэдлийг хумих ёстой бол энэ шалтгаан нь зарчим байх ёстой. Түүнээс Энхбатад дуртайдаа, магадгүй тэр нь энэ үйлдэл нь манай бүлэгт хэрэгтэйдээ биш. Эцэстээ энэ бүхэн системээ зөв байгуулах тухай яриа болохоос биш хэн нэг нь хүчтэй болох тухай яриа биш юм шүү. Монголын төр нэг удаагийн, нэг хүний эрх ашгийн тоглоом байх ёсгүй. Хөлбөмбөг тоглож байхдаа өөрөө дүрмээ зохионгоод байж болдоггүй. Чи дургүй ч гэсэн хөлбөмбөгт орсон л бол яг тэр дүрмээр л тоглоно. Алдаа гаргвал шүүгч ирээд улаан карт өгнө, чи толгой дохиод хүлээн авна. Тийм учраас системээ зөв байлгах нь удирдагч хүний амин чухал зорилт юм. 

Чинбат: Та Ерөнхийлөгч болбол дэвшүүлж байгаа намаасаа ангид байж чадах уу? Бусад ерөнхийлөгчөөс юугаараа өөр байж чадах вэ? Монгол Улсын гадаад бодлогыг та юу гэж харж байгаа вэ? 

Д.Энхбат: ХҮН намтай зарчмаа тохирох ёстой. Зарчимгүй найзалж болохгүй. Хоёр талаасаа зарчмаа сайн тохирч чадвал маш ойр ажиллаж болно. Өөрөөр хэлбэл, үнэт зүйл, зарчим нь адилхан бол яг түүнтэй адилхан тодорхой хууль, тодорхой асуудлууд дээр аль ч намтай ажиллаж болно. Тиймээс би хэн нэг хүнийг ХҮН, МАН, АН-д үнэнч байх тухай, аль эсвэл ойр байх тухай ярианд их дургүй. Харин тоглоомын дүрэм, зарчим, ажил адил бол аль нам байх нь хамаагүй. Тиймээс ХҮН намаас нэр дэвшиж байгаа ерөнхийлөгч нэг талаасаа Монгол Улсын хууль дүрэм, үндсэн хуулийн тулгуур зарчмын дагуу улс төрийн намаасаа хол байх ёстой. Нөгөө талаасаа улс төрийн намтайгаа адилхан үнэт зүйлтэй бол мөн адилхан л ойр ажиллах ёстой. Яг л ийм зарчимтай. 

Монгол Улс гадаад харилцааныхаа асуудал дээр их сайн ажилладаг гэж би хардаг. Бид нар хэдий дотроо бужигнаантай ч гадна талдаа нэг л гайгүй яваад байх шиг харагддаг. Гуравдагч хөршийн бодлогыг Монгол Улсын тулгуур зарчим гэж хардаг. Мэдээж Орос, Хятадтай мөнхийн хөрш учир ямар нэгэн аргаар бид учраа олж амьдрах ёстой. Монгол Улсын эрх ашиг үүнийг шийдэх гол суурь нь юм. Харин нэг зүйл дээр би их сэтгэл гонсгор байдаг. Бид бүс нутгийн болон дэлхийн интеграцад маш муу орсон. Улс төрөө их яриад бизнес, аж ахуйн харилцаануудаа хаясан. Тийм учраас Монгол Улсын гадаад бодлого их прагматик байх ёстой гэж бодож байна. Дарга нарын биш бизнесменүүд, хүмүүсийн харилцаа байх ёстой. Тэгэхлээр Монголыг дэлхийн худалдаа бизнесийн сүлжээ, системд оруулах, интеграцжуулах ажил дээр илүү их анхаарах хэрэгтэй. 

Анар: Төрийн албыг улс төрөөс яаж ангид байлгах, тэр системийг яаж бий болгох талаар таны бодол санааг сонсмоор байна

Д.Энхбат: Төрийн албыг зөвхөн улс төрөөс салгах биш мэргэжлийн, цомхон, төрийг нэгдмэл болгох, шийдвэр гаргах процессуудыг орчин үеийн шинжлэх ухаанд суурилуулах, тулгарч байгаа том асуудлууддаа тааруулсан байдлаа өөрчлөх гээд маш олон асуудал бий. Гэхдээ улс төрийн нам нь өөрөө ийм байгаа үед төрийн албыг улс төрөөс салгаж болохгүй, чадахгүй. Өөрөөр хэлбэл, улс төрийн нам төрийг ашиглаж амьдардаг ийм сонин тогтолцоо байгаад байна шүү дээ. Тэгэхлээр төрийн алба, улс төрийн нам, сонгуулийг өөрчлөх ажлууд иж бүрэн хоорондоо уялдаатай зэрэг явах ёстой. Намуудын дотоод ардчиллыг нь хөгжүүлэх, мөнгөний факторуудыг багасгах, мерит систем рүү оруулах, сонгуулийн тогтолцоог пропорциональ болгох алхмуудыг хийх замаар төрийн албыг улс төрөөс салгах ажлуудыг хамт хийгдэнэ. Түүнээс яг өнөөдрийн улс төрийн намын тогтолцооны хүрээнд бол төрийн албыг улс төрөөс салгах боломж байхгүй. 

Батжав: Үндэсний айдентити буюу бид хэн байсан, одоо хэн болчихоод байна, одоо хаана яваагаа тодорхойлох ёстой болоод байна. Энэ тал дээр өөрийн чинь санааг сонсмоор байна. 

Д.Энхбат: Би таньтай 100% санал нэг байна. Яагаад гэвэл бид хэн юм бэ, бид юу хүсэж байгаа юм бэ гэдэг чинь үндэстний ижилслийг тодорхойлох философийн хоёр гол асуулт юм. Бид хүн төрөлхтний ардчиллын шуурганд бужигнан 30 жил яваад тодорхой хэмжээгээр төөрчихсөн. Тэгсэн мөртөө бас сонин сонин юм үзээд ойлгочихсон ийм хаос байдалд байгаа. Одоо үнэхээр Монголын түүхийн асуудлыг иж бүрнээр нь дахиж судлах хэрэгтэй гэж боддог. Яагаад гэвэл энэ их учиртай. Монголын түүхийг википедиа дээр монгол, англи хэлээр бичих асуудлыг бид нар жил хөөцөлдсөн юм. Тэгээд нэг сонин асуудалтай тулсан. Юу гэвэл Монголын түүхийг википедиа дээр монголчууд бичдэггүй. Хэдийгээр энэ талбар дэлхийн бүх хүн бичих зориулалтаар хийгдсэн боловч тэнд монголын түүхийг үндсэндээ хятадууд, гаднын судлаачид, оюутнууд бичдэг. Тэгээд үүнийг хөөцөлдөж академиар олон удаа явсан. Тийм учраас монголын түүхийн асуудлыг үнэхээр ойлгож байна. 

Бид өнөөдөр хэн болчихоод байна вэ? Улс төр судалдаг чухал улсууд юу гэж хэлдэг вэ гэвэл манай өнөөдрийн улс төрийн лидерүүд илтгэл тавихдаа том, мега төсөл, аж ахуй яриад байх юм аа. Улс орныхоо нийгэм, эдийн засаг, улс төрийн байдалд дүгнэлт өгөхгүй юм гэж хэлдэг. Аль ч улс төрийн намууд үнэхээр тийм дүгнэлт өгсөн, том илтгэл, тайлангууд тавихгүй байгаа. Тийм учраас бид хаашаа яваад байна аа гэдэг бол өөрөө магадгүй бид нарт хөлөө олоход их чухал асуулт юм. Тэгэхлээр бид тэгээд юу хүсэж байгаа юм бэ? Энэ гурван асуулт бол миний бодлоор бол нэг зүйлийг, биднийг тойрсон гурван асуулт. Магадгүй аль нэгийг нь судлах явцад нөгөөдөх нь улам тодорч байдаг ийм сонин уялдаа холбоотой. Тийм учраас үнэхээр монголын шинжлэх ухааны академи жишээлбэл бид хэн юм бэ гэдэг асуултад хариулахыг хариуцан, тасралтгүй ажиллаж байх ёстой газар.

Батбаатар: Монголчуудын оюун санааны үнэт зүйл, нэгдмэл зүйл нь яг юу вэ? Монгол судлалыг та юу гэж хардаг вэ?

Д.Энхбат: Би Японд очоод нэг зүйлд их гайхдаг. Нэг харахад бүх юм нь Япон, нэг харахад 21 дүгээр зууны орчин үеийн улс, технологи. Тэгэхлээр тэнд юм хосолж байна. Яг түүнтэй адилхан монголын айдентити, ялгарах чадвар, аль эсвэл биднийг нэгтгэх чадвар тодорхой хэмжээгээр бидний түүх, соёлд гарцаагүй байгаа. Ганцхан тэрний хэлбэрийг 21 дүгээр зуунд яаж гаргаж ирэх вэ гэдгийг судлах хэрэгтэй. Бид Япон, Солонгосыг судлах хэрэгтэй болохоос тааж болохгүй. Үүнийг байнгын философийн хэлэлцүүлэг хийж, тасралтгүй турших ёстой. Солонгосууд ч туршиж үзэж байж л буруу явж байгаагаа ойлгосон. Энэ рүү явах хөлөг онгоц, машинаа бид одоо бэлдэх хэрэгтэй. Тэгээд тууштай явах ёстой. 

Монгол судлалыг би маш сайн мэднэ. Аав маань монгол судлалын хүн байсан. Улс орны реформ хийх гэж сэхээтний төөрөгдөлд орон, одоо МАН-ын том дарга нарын нэг байсан хүн. Аав Монголын тухай надад байнга ярьдаг байсан. Монгол судлалын нэг том дутагдал байдаг юм. Бид Монголынхоо үнэ цэнийг мэдэрдэггүй. Учир нь бид нар гадны юмыг бас мэддэггүй. Турк, Перс, Энэтхэгийг судалж байж монгол судлалаа сайн ойлгоно. Товчоор хэлбэл, харьцуулж байж ойлгоно. Тийм учраас соёл иргэншил, хэл, утга зохиол, түүх энэ бүгдийн суурь их сургууль. Үүнийг хөгжүүлж байж монгол судлал хөгжинө. Нөгөө талаас бол үнэхээр өнөөдрийн бодит шаардлагаас хамаараад монгол судлалыг тусгайлан хөгжүүлэх ажлыг бас хийх ёстой. Үүний тулд тогтвортой, тасралтгүй хөгжихийн тулд Япон, Солонгосыг судалж байж Монголынхоо юмыг ялгаж харна. Тэгэхгүй бол яг хажуудаа байгаа сайн юмыг бид танихгүй байна. 

Энд түүхийн  бас ирээдүйн тухай ярьж байна. Энэ хоёр бол үндсэндээ нэг юм. Бид ирээдүй гэж нэрлээд байгаа болоогүй түүхээ бас судлах ёстой. Бид нар яаж явах вэ, одоо дэлхийн түүх хаашаа явах гээд байна, бид нар тэр дотор нь ямар түүх бичих үү гээд. Тэгээд бодохоор соёлын асуудал гарч ирнэ. Монгол хэлний тухай нэг зүйлд би их итгэдэг юм. Ардын аман зохиол, оньсого, үлгэр уншихаар мэдээж хэлбэр нь хонь, ямаа гээд өнөөдрийн хүүхдэд зарим нь таалагдахгүй байж магадгүй, гэхдээ тэр дотор явж байгаа философи яг нөгөө монголын айдентитиг гаргаж ирэх томьёоллууд нь байгаа байхгүй юу. Өөрөөр хэлбэл, тэр үеийн хүмүүс тэр үеийнхээ ойлголт хэлбэрээр бичсэн болохоос биш ерөнхий санаа нь төв азийн өндөрлөгт 6000 жил амьдарч ирсэн монгол үндэстэн барагцаагаар яаж явж ирсэн гэдэг зураглал байгаа шүү дээ. Үүнийг бид нар тайлж унших хэрэгтэй. 

Өлзийбадрах: Та Ерөнхийлөгч болбол хамгийн түрүүнд ямар ажил хийх вэ? 

Д.Энхбат: Ерөнхийлөгчид бусад хүнээс давуу мундаг чанар байдаг. Тэр бол Монголын хамгийн шилдэг хүмүүсийг хэрэгтэй юманд нь дуудаж ажиллуулах, зөвлөгөө авах, зохион байгуулах.  Өөрөөр хэлбэл, тэр хүмүүст Монгол Улсдаа зүтгэх, улсынхаа төлөө явах тэр боломж, орчныг бүрдүүлэх хамгийн боломжтой албан тушаал. Хамгийн чухал нь Монголын чаддаг, мэддэг улсууд юу хүсэж байгаа юм, ямар ажил хийх гэж байгаа юм, тэр ажилд нь тэдгээр хүмүүсийг оролцуулдаг байх. Үүнийг яаж хийх вэ? Энэ хэцүү ажил. Гэхдээ дахиад хэлэхэд миний итгэл үнэмшил бол Монголын гурван сая хүн өөрийнхөө булан болгонд идэвхтэй, ухамсартай оролцоотой болох. Мэдээж одоо оролцож байгаа ч нэгдсэн үзэл санаа, хүсэл эрмэлзэл, олон юмаараа нэгдэж оролцох, энэхүү боломжийг хангах нь ардчилсан улс орны удирдагчийн гол ажил гэж би бодож байна. Түүнээс өөрөө мундаг ухаантай байх, эсвэл хэн нэгний толгой авах асуудал биш. 

Дорждэрэм: Иргэд, сонгогчид хоёр өөр болчхоод байна аа. Нэг хэсэг нь нам дугуйлдаг, нөгөө хэсэг нь биеэ дааж сонголт хийдэг. Бие дааж сонголт хийх боломжтой хүмүүсийн тоог харахад их багасгаж байна. Шийдэл юу вэ?

Д.Энхбат: Үүнийг сонгуулийн 21 хоногт хийж боломжгүй. Байгаа боломжийнхоо хүрээнд л хийнэ. Гол нь тасралтгүй буухиалаад л хийх ёстой. Тиймээс ХҮН нам хийгээд л явна, сонгууль болгонд оролцоод л явна. Бид 100 метрийн уралдаанд ороогүй шүү. Бид нар 42 километрийн марафонд орж байгаа. Энийг ойлгосон цагт бидэнд гарц гарна. Түүнээс нэг сэлэм эргүүлээд ялна гэж байхгүй. Би өмнө нь 150 мянган хүнтэй Баянголд дүүргээс сонгуульд өрсөлдөж байсан хүний хувьд бол нэг зүйлийг мэдэрсэн. Хүн болгонд ойлгуулж, тэднийг гэгээрүүлэх боломж цаг хугацааны хувьд байхгүй. Гэхдээ юм ганц фактороос хамаардаггүй. Тийм учраас энэ тоглоомонд ХҮН намыг зоригтой ороосой л гэж хүсэж байна. Тэр нь Энхбат байх уу, үгүй юу дараагийн асуудал. 

Баярхүү: 21 дүгээр зууны энэ суурин соёл иргэншил, шинжлэх ухаантай нүүдлийн соёл иргэншлийг хэрхэн уялдуулах вэ?

Д.Энхбат: 21 дүгээр зуунд миний төсөөллөөр Хятадын эдийн засаг одооныхоосоо хоёр дахин томорно. АНУ-ыг 2040 онд давна гээд байгаа шүү дээ. Монгол өнөөдрийн байдлаар уул уурхайгаар холбогдож байгаа. Бид нарын алтан боломжтой үе бол засаж чадвал яг өнөөдрийн засаглалын түвшинд байгаа. Энэ их замбараагүй байдлыг харахад энэ алтан боломжийг дахиж үүсгэхэд хэцүү. Яагаад гэвэл хөрөнгө оруулагчпын итгэлийг олж авна гэдэг хэцүү. Нэг хууртагдчихсан хөрөнгө оруулагч 30 жилийн дараа эргэж ирдэг гэж би хаа нэгтээ уншиж байсан. Тэгэхлээр дараагийн 30 жилд нэлээд хатуу явах болов уу. 

Монгол хоёр давуу талтай. Нэгт, жижигхэн орон тул инерци багатай. Хоёрт, бидэнд үнэхээр нөөц баялаг бий. Үнэхээр сайн зохион байгуулж, сийрэг толгойтой байвал Монголыг хурдан хөгжүүлж болно. Дахиад хэлэхэд энэ бол үнэхээр бид нарын засаглалын асуудал. Өөрөөр хэлбэл, Монголын бүх проблем бол засаглалын проблем. Сайн засаглал байхгүй бол бидэнд ямар ч их нөөц байгаад нэмэргүй. Архичин хүнд ямар ч мөнгө байгаад хэрэггүйтэй адилхан. Сайн засаглал тогтоож чадвал бидэнд маш хурдан өөрчлөгдөх боломж байна. Өнөөдөр Монгол, Хятад хоёрыг харьцуулж байснаас Монгол нь өөрийнхөө хэмжээнд хамаагүй хурдан хөгжих бүрэн боломжтой. Асуудал монголын нөөц, баялагт биш, бүх асуудал Монголын засаглалд бий. 

Золбоот: Та гэр бүлийнхээ талаар танилцуулаач. Таны хобби юу вэ? 

Д.Энхбат: Эхнэрийг маань Оюунцэцэг гэдэг. Эдийн засагч. Улсын төлөвлөгөөний комисст ажиллаж байгаад дараа нь аялал жуулчлалын салбарт хувийн бизнес эрхэлж байсан. Бид гурван хүүхэдтэй. Бүгд том болоод гуч, дөч шахаад тусдаа гараад явчихсан. Дөрвөн ачтай. Манай аав Дорноговь, ээж Хөвсгөлөөс гаралтай. Манай аав хэлдэг байсан юм. Усгүй газар ба устай газар хоёрын дундаас гарсан гээд. Би өөрөө Улаанбаатарынх. Ах, дүү зургуулаа байсан. Хөөрхий хоёр маань өнгөрсөн. Намтар ойлгомжтой. Би инженер хүн. Орос улсад хоёр дээд сургууль төгсөөд техникийн ухааны доктор болсон. Төр, иргэний нийгэм, бизнест ажилласан туршлагатай.

Батсүх: Манай Монгол Улс ер нь дэлхийд хэрэг байна уу? Хархорум хотод дэлхийн бүх улсыг хүнээр төлөөлүүлж ажиллаж, амьдарч байна гэвэл Монгол Улс тэнд яг ямар хүн байх байсан бол? 

Д.Энхбат: Монгол Улс дэлхийд хэрэгтэй учраас ингээд оршин тогтноод олон мянган жил яваад, дэлхийн түүхэнд маш чухал үүрэг гүйцэтгээд өнөөдөр хүртэл бужигнаад байж байна. Хэрэггүй байсан бол үнэхээр олон үндэстэн, олон улс алга болсон шиг үгүй болох байсан. Монгол ирээдүйд алга болох уу? Мэдэхгүй байна. Ямар ч гэсэн байгалийн, хорвоогийн, хүн төрөлхтний хуулиар бид нар хэрэгтэй учраас оршин тогтнож байгаа. Түүнээс нэг их мундаг ухаантай даа юм уу, сэлэм эргүүлсэн дээ бид оршин тогтоод байгаа юм биш шүү. Дэлхийн хүчний харьцаа, соёл иргэншлийн хөгжил зэрэг маш олон зүйлээс бид нарт үлдэж байгаа. Тийм учраас Монгол хэрэгтэй гэдэг нь ойлгомжтой. 

Цаашдаа хэрэгтэй хэвээр байх уу, үгүй юу гэдэг бол бас зуун хувь биш юм гэхэд гуч, дөчин хувь нь биднээс хамаарна. Үнэхээр тэнэгтээд байвал хэнд ч хэрэггүй болно. Өнөөдөр яг тэр үе нь ирж байгаа юм болов уу гэж бодож байгаа. Яагаад гэвэл Монголыг тусад нь хадгалж байсан байгаль, газар зүйн факторууд алга болсон. Өөрөөр хэлбэл, Монголыг урдаас нь хамгаалж байсан их говь, хойноос нь хамгаалж байсан Сибирь, энэ хүйтэн бүс нутаг. Энэ бүх юм өнөөдрийн хүн ам, технологийн хөгжлөөс болоод бид нарыг хамгаалахаа больчихсон. Тиймээс Монголын хоёр, гурван мянган жилийн түүхийг хэчнээн яриад бид нарыг аврахгүй. Одоо бид нар огт өөр, цоо шинэ тоглоомд орно. Өөрөөр хэлбэл хуурай газрын амьтан усанд амьдрах хэрэгтэй болж байгаа гэсэн үг. 

Монгол Улс хүн байсан бол Хархорум хотод хэн байх байсан бэ гэвэл монголын хөдөө аж ахуй, байгаль орчинтой их холбоотой байх болов уу гэж бодож байна. Бид нарын давуу, өвөрмөц онцлог гэж бий. Бусад том орнуудад байхгүй сонин чанар байдаг. Харин энийгээ давуу чанар болгож чадах уу гэдэг нь асуудал. Тийм учраас нүүдлийн мал аж ахуйг бид нар олж харж чадахгүй байгаа учраас бүдүүлэг, хоцрогдсон гэж хараад байгаа юм. Харин олж харж чадвал энэ манай өрсөлдөгч нарт байхгүй зүйл юм. Байгалийн өвс идээд явдаг, дал, наян сая мал, энэ өргөн уудам нутагт өөрсдөө амьдраад сурчихсан гурван зуун мянган хүн өөр газар байхгүй шүү дээ. Энийгээ орчин үеийн технологи, бодлого, засаглалтайгаа яаж уях вэ, яаж давуу чанар болгож эргэлтэд оруулах вэ гэдэг асуулт бий. 

Яг ийм асуултыг Америк өөрөөсөө асууж байгаа гэж бодож байна. Дэлхийн их гүрэн хэвээрээ байх уу, үгүй юу. Орос одоо яах вэ гэдгээ ярьж байна. Тэрнээсээ болоод хямарч байна. Тийм учраас Монголд ч адилхан зүгээр бүх юм өөрчлөгдөж байгаа энэ үед маш олон зүйл засаглал, тэрнийгээ хэрэгжүүлэх чадвараас шууд хамаарна. Монголд маш олон зүйл өгөгдчихсөн, одоо бид нар тэрэндээ эзэн байж чадах уу гэдэгт тулсан. Иймээс энэ ерөнхийлөгчийн сонгуульд хүн бүр санаа зовоод байгаа нь тэр шүү дээ. Түүнээс биш албан тушаал эзлээд баян болох бол жижигхэн инээдэмтэй асуудал. Яах вэ, хүний амьдралд чухал. Гэхдээ одоо юу гэж хэлэх юм бэ дээ. Дэндүү жижигхэн асуудал байхгүй юу.

Мөнх: Орон нутгийг хөгжүүлэх тал дээр бид нарт ямар гарц байна вэ? Монголын хөгжилд хамгийн том саад чөдөр тушаа болж байгаа зүйл бол монгол хүний ёс суртахууны доройтол гэж боддог. Энэ тал дээр та ер нь ямар бодолтой явдаг вэ?

Д.Энхбат: Орон нутгийг зөвхөн улс төрийн нүдээр харж байгаа нь ойлгомжтой байдаг. Би Швейцарын хөгжлийн агентлагийн шугамаар таван аймгаар явж, бэлчээрийг ашиглах талаар, малчны хоршооллын талаар Форум нэвтрүүлэг хийж явж байсан. Орон нутгийн хувьд би ганцхан бодолтой байдаг. Орон нутагт биеэ даасан төрийн бодлого хэрэгтэй. Тэрний жишээ нь хоршоолол гэж би хардаг. Өнөөдөр бэлчээрийн мал аж ахуйд ч гэсэн ганцаараа ноос, ноолуураа зараад амь амьжиргаа сайжруулна гэж байхгүй. Өөрөөр хэлбэл, бид эдийн засгийн гинжин холбоонуудыг нь үүсгэх хэрэгтэй. Тэрийг үүсгэх хамгийн сайн арга бол хоршоолол. Тийм учраас би орон нутгийн хөгжилд боломж байгаа гэж хардаг. Нэмээд аажмаар жижиг бизнесийг эдийн засгийн хувьд дэмжих, татвараар дэмжих гэх мэт. Монголд нэг том хямрал болоход хөдөө аж ахуй л Монголыг, бид нарыг амьд авч үлдэнэ. Улаанбаатарынхан, тэгээд дөрөвдүгээр цахилгаан станц, жишээлбэл газар хөдлөөд нурчихлаа гэхэд нөгөө хэдэн муу хэлээд байгаа мал аж ахуй чинь л биднийг аварна. Ер нь тэгээд ерэн оны дараах эдийн засгийн хямралын үед, одоо улс төрийн хямралтай үед бид өлсөж үхээгүй чинь мал аж ахуйтай холбоотой. Тийм учраас орон нутаг бол үнэхээр Монголын амин чухал хэсэг. 

За ёс суртахууны хувьд үлгэр жишээ үзүүлж явах тийм хүмүүс бид нарт хэрэгтэй, дутаад байгаа юм. Ёс суртахууны доройтолд орсон нь үнэн. Социализмын үед хэдийгээр буруу ч гэсэн өөрийн үнэт зүйлийн тогтолцоотой байсан. Тэр нь социализмдаа зөв. Гэхдээ либерал нийгэм, ардчилалтай харьцуулахад буруу. Гэхдээ тэнд бол ямар ч гэсэн тогтолцоо байсан. Өнөөдөр бид ардчилал, хүн төрөлхтний ололтыг цуглуулсан хэрнээ өөрийн болгосон үнэт зүйлийн тогтолцоог хэрэгжүүлж чадаагүй. Тийм учраас ард түмэн төөрчихсөн. Ганц ойлгож байгаа юм нь хамгийн ойрхон харагдаж байгаа мөнгө. Мөнгө буруу биш шүү дээ. Яагаад гэвэл нүдэнд нь ганц харагдаж байгаа юм чинь. Бид бүгдээрээ солонгос кино үздэг. Солонгосын тэр уран сайхны кинонууд бол нэг талаас үнэхээр дэлхийн зах зээл дээр холливудын түвшинд гарч ирж байгаа мундаг маркетинг, бизнес, нөгөө талаасаа солонгос хүмүүсийг хүмүүжүүлж байгаа өвөрмөц соёл. Яг үнэндээ коммунизмаас дутахгүй суртлын нэвтрүүлэг явж байгаа байхгүй юу. Манайд тийм соёл, урлаг бүх юмаа зөв холбох тийм тогтолцоо нь байхгүй. Түүнээс ёс суртахуунгүй болоод байгаа юм бол биш, хаос болсон учраас л гэж бодож байна. Ёс суртахууныг сэргээж болно. Яагаад гэвэл Монгол хүн төрөлхтний түүхэнд чухал байр суурь эзэлсэн үндэстэн. Бид нарт ямар ч гэсэн нэг юм байгаа. 

В.Ганзориг: Монголд тогтвортой ажилладаг, мэргэжлийн, бие даасан, хүлээн зөвшөөрөгдсөн, төрийн бодлогод нөлөөлдөг бодлого судалгааны хүрээлэн байна уу? Байхгүй бол шалтгаан нь юу вэ? Монгол Улсын гадаад бодлогын суурь зарчмын талаарх таны төсөөлөл юу вэ? 

Д.Энхбат: Бодлого, судалгааны хүрээлэн, Action Tank гэж хэллээ. Тэр их зөв. Би Солонгост явж байгаад “Нэг тосгон” гээд ерөнхийлөгчийнх хөтөлбөртэй танилцсан. Тэндээс хөдөө орон нутгийн лидерүүдийг хэрхэн хотын соёл, орчин цагийн соёл иргэншил, технологи бүх юманд сургаж бэлддэг гэдгийг харсан. Өөрөөр хэлбэл, тэд нарыг тусгаарлаад хаячих биш, тэд нарыгаа бэлддэг. Тийм маягаар бол хөдөө орон нутгаа дээш нь татсан байдаг. Энэ бол миний түрүүний хэлсэн хоршоолол гэдэг шиг улс төрийн хүчин, намаас үл хамаарсан үндэсний бодлого. Солонгос улсын ерөнхийлөгч нь өөрөө энийгээ гардан санаачлаад хийгээд явдаг тухай үзээд тэр арга барилууд бол үнэхээр нэг талаасаа том бодлого, нөгөө талаасаа яг үйлдэл юм байна гээд таалагдсан. Иймээс хэлсэнтэй тань санал 100% нэг байна. 

Ийм бодлого судалгааы хүрээлэн яагаад Монголд байхгүй байгаа юм бэ? Ойлгомжтой шүү дээ.  Бид улс төрийн энэ савлагаа, засаглалын систем хоёроо хооронд нь хутгаад хаячихсан. Дээрээс нь улс төрийн намууд маань улс орноо бодох нь битгий хэл дотроо өөрөө тогтвортой байхад хэцүү болчихсон ийм бүтэцтэй болчихоод байна. Улс төрийн намууд тогтвортой биш үед түүнээс гарч байгаа бүх юм тогтвортой биш байдаг. Тийм учраас би байнга улс төрийн намын сонгууль болон улс төрийн шинэчлэл, намын шинэчлэл гэж яриад байна. Энэ зөвхөн улс төр биш шүү. Энэ бол Монгол Улсыг авч явах удирдлагын тогтолцооны хамгийн чухал элемент болох улс төрийн намыг зөв системд оруулах тухай яриа юм. 

Манай гуравдагч хөршийн бодлого АНУ-ын конгрессоор сая тогтоол болж гарч байх шиг байна. Энэ нэр томьёо нь ч гэсэн олон улсын эргэлтэд орж байгаа юм болов уу гэж би харж байгаа. Тийм учраас манай гадаад бодлого олон улсын дипломат хэлэнд хүртэл ингээд нэр томьёо болж орж ирж байна. Хөндлөнгөөс сонсож явсан хүний мэдрэмжээр манай гадаад бодлого бас ч гэж өөрийн өвөрмөц, тийм хүчтэй талтай юм байна гэж хардаг. Үүнийг Хятад, Орос хоёр шиг том улс хүртэл тойруу замаар, янз бүрийн байдлаар хүлээн зөвшөөрдөг. Бид ОХУ, БНХАУ-тай бүх талаараа, зөвхөн улс төр биш, эдийн засаг, нийгмийн асуудал дээр 21 дүгээр зуунд зөв байр суурь олох, дэлхийн бусад орнууд, ялангуяа Европын холбоо, Америк, Япон, Солонгостой  яг адилхан гуравдагч хөршийн түвшинд ажиллах ёстой. Энэ дээр нэмээд хэлэхэд англи хэлийг монголын хоёрдогч албан ёсны хэл болгох замаар өөрийн байр сууриа дэлхийн шинэ системд олно гэж итгэдэг. 

Д.Сайнбаяр: Монголын залуу үе бидэнд үнэт зүйл тээдэг үзэл санааны лидерүүд, үлгэр дуурайл болох хүмүүс их ховор байгаа. Таны хувьд тийм үлгэр жишээ авдаг хүн байна уу?

Д.Энхбат: Түүх, соёл, урлаг, улс төрд надад олон бий. Би хүнийг тас хар эсвэл цав цагаан гэж боддоггүй. Хүн бол энгийнээр хэлэхэд шаазгай шиг. Өөрөөр хэлбэл, түүх, нийгмийн тодорхой орчинд бол зарим хүн муу талд гарчихдаг, зарим үед зөв талд гардаг. Ямар багтай, ямар системд тоглож байгаагаас хамаараад. Улс төрийн мэдрэмж сайтайгаар нь би яг нэрийг нь хэлмээргүй байна, тодорхой улс төрчдийг, шударга талд зогсож байсан бол бүр алаад өгөх байж дээ, мундаг сайн улсууд юм аа гэж хардаг. Яг түүнтэй адилхан соёл, урлагт Америк шиг зах зээлд байсан бол энэ хүн бол нэлээн том од байх биз дээ гэсэн хүн бий. Би тэрийг дотроо боддог. Монголд үнэхээр сайн бизнесийн том компаниуд бий. Гэхдээ энэ авлигалын орчинд гарцаагүй амьд үлдэх үү, аль эсвэл энд тоглох уу гэдэг асуудалд ордог. Тиймээс чамд дахиад хэлэхэд бид системээ зөв болговол энэ шаазгай шиг хүмүүс цагаан талаараа л нийлнэ. Системээ буруу болговол хар талаараа нийлнэ. Тийм учраас хувь хүний чанар маш чухал. Америк, емвропчууд нэг зүйлийг ойлгосон байдаг. Тэд хувь хүний чанарыг Будда, Христ, Мухаммед гурав 2000 жил сайжруулах гээд чадаагүй юм байна. Тэрний оронд систем нь өөрөө сайн чанарыг нь гаргаж ирдэг байх ёстой юм байна гэж харсан. Би тэрэнд итгэдэг. Тиймээс өөр цаг үед, өөр нөхцөлд өөр байх байж дээ гэж хардаг лидерүүд олон бий. 

Д.Сайнбайр: Өнгөрсөн 30 жилд олсон хамгийн том гурван том ололт ба алдаа юу вэ?

Д.Энхбат: Хамгийн том ололт ардчиллаа дагаж гарч ирж байгаа. Энийг хүн болгон нэрлэж чадна. Монгол Улс Зөвлөлтийн дагуул улсаас эрх чөлөөтэй болсон. Би Монголын ардчиллыг либерал ардчиллыг дэмжиж гарч ирсэн гэж боддоггүй. Монголчуудын үндэсний тусгаар тогтнолын сэтгэлгээнээс ардчилал гарч ирсэн. Тийм учраас нэгт энийг бодож байна. Хоёрт, бид муу ч, сайн ч гэсэн дундад азийн улсууд шиг ардчиллаасаа хазайчихаагүй шиг ингээд хэрэлдээд явж байна. Би телевизээр гарч байгаа бүх хэрүүлүүдийг хардаг. Бид ардчиллаа тойрч хэрэлддэг болохоос биш диктатур болъё гэсэн нөхрийг бол ерөнхийдөө нясалчихаад байгаа байхгүй юу. Гуравт, англи хэл, энэ соёл, интернэт. Би үүнд итгэж, үүний төлөө явсан. Тэгэхээр өнөөдөр монголчууд өөрсдийгөө голоод байгаа болохоос биш бид нарт боломж үүсчихээд байна. Аз нь байгалийн баялаг шүү дээ, уул уурхай. Монгол хүмүүс эрх чөлөөний нөгөө дотоод мэдрэмжээрээ энэ бүхнийг авч явсан. 

Хамгийн том дутагдал уул уурхайгаа хөгжил болгож чадаагүй. Өнөөдрийг хүртэл чадахгүй байна. Өнөөдөр хамгийн гол нь яаж хөгжил болгохоо бид нар мэдэхгүй байна. Хоёрт, миний харамсаж явдаг зүйл бол боловсролын тогтолцоо. Социализмын инерцээр өнөөдрийг хүртэл эрүүл мэнд, боловсролын тогтолцоогоо явуулж байна. Бид ардчиллаа өөрчилсөн шиг боловсролоо шинэ түвшинд гаргаж чадаагүй. Гуравт, боловсролыг дагаад соёл, уран зохиол, энэ бүх зүйлүүдийг хаяад дэндүү консумер буюу материаллаг нийгэм рүү орчихсон. Өнөөдөр манай залуучууд консумер нийгэм, ардчилсан нийгэм хоёроо ялгахгүй байна. 

Хэрвээ хүмүүсийг мөнгө нэгтгэж байвал тэр хүмүүсийг юу ч нэгтгээгүй гэсэн үг. Өнөөдөр Монгол яг тэр аюул руу яваад байна. Мөнгө чухал, гэхдээ мөнгөөр бүх юмыг орлуулах гэхээр болдоггүй. Тийм учраас энийг их томоор хараасай гэж бодож байна. Бизнесмен мөнгөний хойноос явж байвал хэзээ ч амжилтад хүрэхгүй гэж ярьдаг. Мөнгийг давж байж бид нарын энэ сая дөрвөн цагийн турш ярьсан энэ том асуудлууд руу орж харах хэрэгтэй. Монгол Улсын хөгжил бол бизнесийн төслүүдийн цуглуулга биш. Энэ том уурхайнууд, төмөр төмөр зам, бусад бизнесийн төслүүд биш. Өнөөдөр Монгол Улсын Засгийн газар, улс төрчид улс орныхоо хөгжлийг бизнесийн төслүүдийн цуглуулга мэтээр харж байгаа цагт бид энэ циклээс гарахгүй. Тийм учраас хамгийн том алдаа бол одоо байгаа үүлэн чөлөөний нараа алдаж магадгүй болох гээд байна. Юу гэвэл Хятад улс хүчирхэгжиж, Орос хямралд орж байна. Энэ үед бидний үүлэн чөлөөний нар маань хаагдах болов уу. Энэ үед л бид буруу явбал хамгийн том алдаа бид нарыг хүлээж байгаа. 

Д.Сайнбаяр: Танд маш их баярлалаа. Би таныг нэр дэвшээсэй гэж бодож байгаа. Яагаад гэвэл МАН хагас цэрэгжсэн, тийм зүүний нам болсон. Тэгээд хуучныхаа коммунист тогтолцоо, тэр дарангуйллын системээсээ салж чадаагүй. Клабхауст хүртэл МАН-ын хүмүүс харагддаггүй ийм л сонин байдалтай байдаг. Тэндээс ямар ч өрсөлдөгчгүйгээр У.Хүрэлсүх гэдэг хүн нэр дэвшиж байна. Энэ процессын хувьд болохоос Хүрэлсүх гэдэг хувь хүний асуудал биш шүү. Тэгж харагдаж байгаа. 

За нөгөө том нам, манай АН гээд байна. Би намынх нь гишүүн. Өнөөдөр “Уухай” хөдөлгөөн дээр нам бус Винзо, ХҮН намын гишүүн Мөнхдөл бид гурав ингээд солонгороод намаас давсан үнэт зүйл дээр нэгдсэн залуучууд бие биеэ хурцлаад, тойргоор АН, ХҮН-ээс нэр дэвшиж байгаа хүмүүстэй яриа хийж байна. Ардчилсан нам дээр өнөөдөр найман хүн нэр дэвшихээр гарч ирж байна. Ингээд харахад энэ дотор бетон тараадаг хүн ч байх юм. Өчигдөр МАХН-аасаа хэзээ ч орж ирэхгүй, үхсэн хойноо орно гэж хэлж байсан Ганбаатар гэдэг хүн орж ирж байна. За тэгээд л Ард түмнээ аваръя гэдэг нам байгуулаад явж байсан Гүндалай ах ч явж байна. Ингээд янз бүрийн дүрүүд байна л даа. Энэ хүмүүс бол эрх мэдэл, мөнгө гэдэг юм уу, тодорхой төслийн төлөө л бол ямар нэгэн ичих зүйл бол алга байна л даа.

Би нэг юманд санаа зовж байна. Ардчилсан намын найм хэтэрхий их ардчилалтай ч юм шиг. Өнөөдөр намгүй болчихсон шахуу, намын даргагүй ингээд явж байгаа. Хоёр хуваагдсан нам тал талд ингээд нэр дэвшүүлэхэд дундаас нэг поп нь гараад ирэх вий дээ гэдгээс би айж байна. Хүрэлсүх гээд одоо сайхан поп артист байгаа. Өмнөх сонгуульд би цагаан сонголт хийж байсан. Ерөнхийлөгч Х.Баттулгыг Ардчилсан намын хувьд би дэмжиж байсан ч ард түмний өрийг тэглэнэ гээд дахиад өөрсдийгөө том өрөнд оруулах шийдвэр гаргаад явж байхад нь би цагаан хуудсанд уриалаад, С.Эрдэнэ даргад намаасаа хөөгдөх шахам явж байсан. Би хөөчихөөсэй гэж бодсон ч тэгээгүй. Ийм сонголтгүй сонгуулиуд дандаа болдог. 

Тань шиг ийм сэхээтэн, боловсролтой хүмүүс яагаад улс төрийн ийм орон зай дээр гарч ирдэггүй юм бэ? Их урт удаан тэмцэл байж байж ХҮН нам УИХ-д нэг суудал олж авлаа шүү дээ. Та өөрөө урдах өвчний зовлонг мэддэг хүн. Тиймээс энэ их үнэ цэнтэй суудал. Олон жил тэмцэж байж олсон энэ суудлаа алтан аяган дээр тавиад таныг нэр дэвшээч ээ гэдэг боломжийг залуучууд танд олгож байгаа юм. Сэхээтнүүд! Нөгөө нэг санал нь дандаа пропорциональ тогтолцоо байхгүй учраас хаягддаг тэр гуч, дөчин хувь байна. 

Та нэр дэвшиж гарч ирснээрээ Монголчууд бид нар ялах юм аа. Та сонгуулийн дүнд ялж, бас ялахгүй ч байж магадгүй. Гэхдээ тань шиг хүн нэр дэвшиж байгаа нь маш том мэдэгдэл юм. Маш олон залуучуудад, дундаж давхаргын хүмүүст энэ гэрэл гэгээ авчирна. Гарын булчингийн улс төр биш, тархины булчингийн улс төр Монгол Улсад одоо явах хэрэгтэй байна. Нийт сонгогчид, бид нар сонголттой баймаар байна.  

Би хэдий ардчилсан намын гишүүн ч таныг улс төрийн даатгал гэж харж байна нэгт. Хоёрт, эхний шатаар нэг хүн, нэг нам тавин хувийн буюу дийлэнх олонхын саналыг аваад нэг шаттай сонгууль болно гэж ерөөсөө харахгүй байгаа. Тэр тусмаа ийм ороо бусгаа цаг үед. Ардчилсан үзэлтэй, хувийн өмчийг дээдэлдэг, хүний эрх, эрх чөлөөг эрхэмлэдэг тэр ардчилагчид таны төлөө саналаа өгнө. Энэ утгаараа тань шиг ийм үзэл санааны лидер, сэхээтнүүдийн манлайлал болсон хүн нь Монгол Улсын төрийн тэргүүний энэ сонгуульд оролцох юм бол тэр оролцоо нь өөрөө их ач холбогдолтой гэж би бодож байна.

Д.Энхбат: Дөрвөн цагийн яриа бас л хэцүү, чанга юм байна. Та бүгдийг энд цагаа зарж оролцсонд баярлалаа. Мэдээж хэрэг энэ бол их чухал, хариуцлагатай ажил. Би хэдхэн цагийн дараа шийдвэрээ гаргана. Гэхдээ ямар ч шийдвэр гаргасан гэсэн би энэ замаар явж байгаа хүн шүү дээ. Нэг зүйлийг л хэлэх гэсэн юм. Юу гэвэл та бүгдийн ярианаас нэг зүйлийг ойлголоо. Энэ бол нэг ерөнхийлөгчийн тухай яриа биш, энэ бол Монголын олон мянган хүн яаж нэг баг болж, өөрийгөө, өөрийнхөө эрх ашгийг, өөрийнхөө үзэл санааг хамгаалах уу, өөрийгөө хөгжүүлэх үү гэдэг асуулт байна. Тийм учраас бүгдээрээ оролцох тухай яриа юм байна гэж би ойлголоо.